DEMAGUN Donostiako zentrutik pasaiarantz ABIATU garela. Ezkerrerantz joko dugu, Donostia-Bilbo autopistaren norabidean, Pasaia ipintzen ez badu ere. Hala, portuko instalazioak eskuinaldean utziz, Pasai San Pedroko arrantzale kutsuko alde zaharrera ailegatuko gara, badiaren bestaldean Donibane dugula.
Irunerako errepidera itzuliz, 2 kilometrotara portu ondoko Pasai Antxo industrialetik pasako gara, eta handik 1,5 kilometrotara Errenterian sartu. Toponimiarekin gorabehera handiak dituen herri industrializatu honetan alde zahar interesgarria dago, armarridun Udaletxe, Jasokundeko eliza (XVI. mendea), Torrekua eta Morrontxo dorretxea eta Iturriza, Uranz eta Zubiaurre jauretxeek osatua, besteak beste.
Azken herri honetan ezkerrera, Lezorako bidea hartuko dugu, segituan, berriz ezkerrera eginda aurkituko dugun arrantzale kutsuko herri industrialera. Bisitatu beharrekoen artean Santo Kristo basilika dago, X. mendeko (beste batzuentzat XIII. edo XIV.ekoa) bizarrik gabeko Kristo gurutziltzatu bizantiar bat gordetzen duena, tradizioaren arabera itsasoan agertua. Zenbait jauretxe ere ikus daiteke.
Hurrengo herriak, Pasai Donibanek, alde zahar estuan kale bakar, baina ederra erakusten digu. Itsasoaren eta mendiaren artean doi-doi sartzen da herria... horrelakoa da kalea ere.

Pasaiako badia historikoki San Pedro eta Donibane guneek bete izan dute, badiaren sarreran hainbeste urtetan elkarri begira izan diren auzo arrantzale tipikoek. Itsasotik hain hurbil, baina lurretik hain urrun egoteak bi etxe multzo hauen arteko harreman-lehia nahikoa berezia sortu du, beste inon baino hobeto estropada garaian islatzen dena.
Horrelakoak alde batera utzita, bi auzo hauek bisitatzeari (batez ere Pasai Donibane) oso gomendagarria deritzogu, itsas-kutsu nabarmeneko gune politak direlako. Beste bi auzoak, Pasai Antxo badiaren erdian, eta Trintxerpe San Pedroren ondoan, beranduago eratu dira, badia honetan kokatzen den portuak gero eta garrantzi handiagoa hartu ahala. Gaur egun Euskal Herriko porturik garrantzitsuenetakoa da Pasaiakoa.

Udalerri bateratu gisa berriagoa bada ere, bi gune historikoen jatorria Donostia eta Hondarribiko fundazioekin lotzen da. Izan ere, Pasai San Pedro hainbat mendetan zehar Donostiako auzune bat izan zen, eta Pasai Donibane Hondarribikoa. 1765ean dagoeneko, bertako agintariek banaketa honek era guztietako kalteak ekartzen zizkietela zioen idatzia bidali zuten Madrilera, Koroari, hain zuzen.
1770ean Pasai Donibanek Hondarribitik desanexionatu eta bere udalerria sortu ahal izan zuen. Pasai San Pedrok 1805a arte itxoin behar izan zuen dekretu hori lortu arte, nahiz eta Independentzi Guda amaitu arte dekretua ezin bete egon bazen ere. Dezente geroago, XIX. mendearen amaiera aldera Pasai Antxo sortu zen, trenbideak eta N-1 errepideak bertatik pasatzen zirela lagundurik. Trintxerpe, berriz, joan den mendearen bigarren erdialdean sortu zen, kaiaren arrantza jardueraren eraginez.

Errenteria-Lezotik etorriz, Pasai Donibaneko gune historiko-artistikoa osatzen duen kale bakar eta ederrean sartu aurreko aparkalekuan kotxea uztea gomendatzen dizuegu. Bestela, hamar bat minutuero aldatzen den semaforoa berde jarri arte itxoin beharko duzue, eta horren aurreko kale estuan arazoren bat izan dezakezue kotxez ibiltzeko.
Osorik monumentutzat jo dezakegun kale estu, bihurgunetsu eta batik bat eder honek etxepeko hainbat pasabide ere badu, erakarriko zaituzten ikuspegia sortuz. Sartu eta berehala alde batean eliza eta bestean jauregi bat aurkituko dugu. Jauregi ederra Arizabalotarrena da, herriko sendi garrantzitsua.
Bere lau aldeko teilatuak hegal landua erakusten du, eta baita aurrealdean armarri ederra ere. Eraikina XVIII. mendekoa da, barroko estiloan egina. Etxeondotik kaira gertura zaitezkete. Esan dugun moduan, bere aurrean San Joan Bataiatzailearen eliza dago. 1643an fundatua, aurrealde neoklasiko-barroko laua erakusten du, sainduaren estatuarekin (1731). Barrualdean erretaulak azpimarra genitzake.
Kalea segituz, kale honetako lau arku edo pasabideetako lehenetik igaroko gara. Bigarrena pasatu eta gure aurrean Miranda etxea agertuko da. Oso aurrealde ederra du, XVI. mendeko Berpizkundekoa, eta beheko solairuan (jubilatuen egoitza) bi armarri.
Etxe honen eskuinaldeko atetik Victor Hugo etxea izenarekin ezagutzen den etxebizitzara sar gaitezke. Izan ere, frantziar Erromantizismoaren ordezkaririk nabarmenenak bertan egun batzuk pasa zituen, lekuaz maiteminduta. Hirugarren arkuan Kristo gurutziltzatuaren irudi bat aurkituko dugu, eta pasatu ostean XVI. mendeko Guruztokia. Estilo herritarra eta manieristakoa, barruan Pietatearen Ama Birjina ikusi eta 778ko Orreagako batailan parte hartu zuten pasaitarren inskripzio bat irakur daiteke.
Guruztokiaren alboan Villaviciosatarren jauregia altxatzen da, XVI. mendean harlanduz eginikoa, Berpizkundeko estiloan. Jauregia dagoen plazatxo honetatik bi Pasaiak lotzen dituzten gabarrak ateratzen dira; zerbitzu honek antzinatik funtzionatu izan du eta erosoena denez, oso erabilia da. Plazatxo honetatik ere badia osoa dominatzen duen eta ikustaldi oso ederra eskaintzen duen Santa Ana baselizara igotzen diren eskailerak irteten dira. Barruan XVI. mendeko Ama Birjinaren holandar irudia dugu.
Pixka bat aurrerago Pasai Donibaneko zabalgune nagusira (edo bakarrera) iritsiko gara, eta bertan tarte luzea egitea aholkatzen dizuegu, bere edertasunak merezi du-eta. Zabalgune hori arrantzale kutsu nabarmena duen Santiago plaza da. Alde batean itsasoa duela, bestean arrantzale-etxe estu, garai, koloretsu eta politak, erdian Udaletxea... enparantza hau patxadaz jarrita egoteko leku ezin atseginagoa da.
Itsaso zabalerantz jarraituz, tartean Bonantzako Kristoren elizarekin topo egingo dugu (XVIII. mendea). Bere barrenean, sarrera osteko burdinazko langa landua eta aldare nagusiko erretaula eta Kristoren irudi barrokoak azpimarratuko ditugu. Azkenik, badia itsaso bihurtzen den lekutik hurbil, Santa Isabel gazteluaren hondakinak ikusiko dituzue. Carlos I.aren aginduz eraikia, badia balizko erasoen aurrean defenditu asmoz, 1876an desagertu zen.

Badiaren beste aldean kokatua, portuaren instalazioak eta Trintxerpe auzoa pasatu ondoren, bigarren auzune honek ez dauka bere anaia-lehiakidearen aberastasun artistikoa, baina berarekiko antza handia eta erakusteko moduko monumentu bat baino gehiago ditu.
Horrela, honen gune historikoa ere ilara bakarrean antolatutako etxe-multzoak osatzen du, badia ondoko Arraunlarien kalearen eta atzeko Kepa Deunaren kalearen artekoa. Antolaketa urbanistiko hau itsasoan amaitzen diren bi mendien pean bizitzeak dakar.
Hasieran San Pedro parrokia ikusiko dugu, XVIII. mendekoa, eta hortik aurrera, Donibanekoaren moduan, kaleak pasabide bat baino gehiago erakutsiko digu. Monumentuen artean hainbat armarridun etxe aipa dezakegu, Aizpuruatarrena, Blas de Lezo itsasgizon ospetsuaren (1689-1741) jaiotetxea, Sebastian Etxebarriarena...
Pasai San Pedrotik ere Donibaneren ikuspegi oso politaz goza dezakegu, bien artean ikusiko ditugun txalupa ugari koloretsuen atzean. Trintxerpe eta San Pedroren arteko Seoane Markesa plazatik La Plata itsasargiraino igo gaitezke edo badiaren ahoraino paseatu dezakegu. Bata zein bestea ibilbide ederrak dira.