"zibilizazioa"ren atzaparrak azaletik besterik ez ditu jasan behar izan, eta horrela, berau zeharkatzen duen errepidetxo bakarrak igandezaleen noizbehinkako uholdeak jasan behar ditu soilik. Aholkua hauxe: kotxea edozein aparkalekutan utzi eta "galdu",
norabiderik gabe ibili, paradisu birjin honetan zehar galtzeko arriskua txikia delako, eta ordainetan hamaika txoko zoragarri aurkitzeko zortea izan dezakegulako. Bisitatu gabe ez uzteko tokia, prozesio jendetsuen helmuga dugun San Migel in Excelsis Santutegi ospetsua.
Oraingoan Aralarrera igotzen den errepidea hartuko dugu, Euskal Herrian zehar aurkituko dugun izugarrienetako bat. Berehala bide osoan aurkituko dugun herri bakarra pasatuko dugu, hots, baso ederrez inguratutako Baraibar.
Herrixka hau pasa ondoren, Aralar inguruko paisajea zoragarria distira osoz agertuko zaigu. Ibilbide osoan zehar ageri zaizkigun zuhaitz, goroldiodun arroka, hosto, zuhaixka, animalia... guztiek gure herriko postalik erakargarrienetakoa osatzen dute.
Ibilbidearen 53. kilometro ingururako sentsazio horiek zuzenean bizitzeko aukera eskainiko zaigu, bertan prestaturiko lehenbiziko aparkalekua aurkituko baitugu. Inguruan, paseatzera eta galtzera gonbidatzen duten zelai eta baso eder-ederrak. Pottokak ere aske bizi diren ingurune izugarri honetan, pare bat kilometrora bigarren parkina dugu, hau ere milaka altxor naturalez inguratua.
Azkenean, Aralargo mirari handiak bere tenplua ere behar zuenez, Aralargo Mikel Deuna santutegia ikusiko dugu, mendilerroa presiditzen duen jainkotegi bakartia eta nafarrek gehien maite duten sainduetako baten etxe ederra. Bistak ere ezin ederragoak dira, nola ez.

Nafarroa eta Gipuzkoa artean Aralarko mendikatea dugu, bere santutegiak ospetsu bihurtu duen ingurua. Baina ez bakarrik santutegiak. Aralar Euskal Herriko historiaurreko biltegia da, 60tik gora trikuharri baitaude lurralde honetan. Hori gutxi balitz, ingurune osoak bisitaria eta behatzailea txunditurik uzten ditu, hain miragarria baita ikusten den guztia.

Inguru xarmangarri hau bi zatitan banatzen da: batetik Nafarroan batik bat, pago lerdenez osatutako basoa, eta bestetik, Gipuzkoako belardi eta soiluneen gaineko gailur arrokatsuak.
Baso zoragarri honetan, pagoez gain hariztiak, haginak eta otsolizarrak ere badaude, zuhaixka eta belar landare ugariren artean. Animaliei dagokienez berriz, bakar batzuk aipatzearren basurde, orkatz, sai zuri, arrano txiki, putre beltz eta basakatuek artaldeekin lur eremua elkarbanatzen dute.
Santutegi inguruaren garrantziaren adibide bere sorreraren antzinatasuna eta kondairak dira, nafar herriaren erromes gune garrantzitsu bihurtuz. San Migel santua oso herrikoia da eta bere irudia gurtzen jarraitzen du jende askok. Etxe askotan "Mikel zurea zaizu Euskal Herria" leloa irakurri ahal da.
Gaur egun, erromesak bestelakoak dira, igandezaleak eta ibiltari mordoa. Ehun urtetik gorako pagoen artean somatzen den bakea eta edertasun hutsak erakartzen ditu bisitariak. Beraz, eguraldi oneko asteburu batean joanez gero ez pentsa bakarrik ibiliko zaretenik. Dena den, denontzako lekua soberan dago.

Gaurko tenplua garai prerromanikoko antzinako baten gainean egindako berreraikipena da. Konpontze lanetan IX. mendeko eliza prerromaniko horren aztarnak aurkitu zituzten. Dirudienez, X. mendean sute baten ostean berreraiki eta handitu egin zuten. Pedro I. erregea bertara erromes joan eta sendatu zenetik Nafarroa osoan ospe handia hartu zuen. Gaur egun, ikus dezakegun jainkotegiak basilika-planta du, hiru nabe, lau tarterekin, eta barneluzegoekin lerrokatutako buru hirukoitza. Kapera nagusia kanpoalde poligonala da, eta besteak erdizirkularrak. Kapera nagusia baino lehen santutegi txikitxo bat dugu, kondairaren arabera San Migel agertu zen kobaren gainean. San Migelen irudi txikia zilar urreztatuz egindako oskol barroko (1756) batez osatua dago. Oskol honek barruan antzinako zurezko tailua gordetzen du. Irudi honek martxotik abuztura nafar herri asko bisitatzen du, pertsona, zelai eta haziendak bedeinkatuz. Hala ere, santutegiaren altxorra erretaula da. XII. mendeko hau Europako esmaltazio lanik garrantzitsuenetakoa da; esmaltez egindako irudi multzo batez osatua, apostoluen erdian Ama Birjina eta haurtxoa daudela. 1979an lapurtu egin zuten, baina esmalte gehienak berreskuratu ziren.
San Migelen, Corpus Christi egunean tradizio handiko prozesioa burutzen da. Santutegia ikusteko ordutegia: 10:00etatik 14:00etara eta 16:00etatik 19:00etara. Itxita badago babeslekuaren tabernan giltza eska daiteke. Doan da.