Durango-Elorrio errepidean eskuinera, segituan Atxondoko bailara idilikoaren kartela ikusiko dugu eta 1,5 kilometro barru udalerri zoragarri honen erdigunean sartuko gara, Apatamonasterion alegia. Bertan San Pedro parrokia eta jauregi-dorretxea bisita ditzakegu.
Eskuinerantz joko dugu, Marzana, Axpe, Santiago eta Arrazola auzune ederrak bisitatu asmoz. Kilometro batera dugun bidegurutzearen atzean Marzana etxe multzoa aurkituko dugu, Axperekin batera auzo bakarra osatzen duena. Marzanan aipagarriena San Martin parroki ederra da, atxikirik duen Marzana armarridun kanpandorrearekin.
Aipatutako bidegurutzera itzuli eta Axpera abiatuko gara. Kilometro bat eginda iritsiko gara. Axpe auzo gogoangarrian ezker-zuzeneko errepidetik jarraituko dugu. Axpeko San Joan Bataiatzailearen parrokiak atalde zorrotza erakusten du, oso beheratutako arku batekin. Orokorrean, isabeldar eta platereskoaren arteko lana da.
Bi kilometrotan Santiago etxe multzora iritsi, eta bertako bidegurutzean eskumara joko dugu, bihurgune luze baten ostean Anboto izugarriaren magalean aurkituko dugun Arrazola atseginera iristeko. Kokagune zoragarri honetako eraikinen artean San Migel parrokia nabarmenduko dugu, 1510ean ermita baten gainean nabe bakarrean eraikia.
Bailara zoragarri honetatik irtenez, Apatamonasterion Elorriorako bidea hartuko dugu. Ondare historiko-artistiko oso aberatsa erakusgai duen Elorrion pare bat kilometrotan sartuko gara, eta erdigunea harrapatuko dugu. Hortik aurrera osotasun monumental izugarria eratzen duten elizak, jauregiak, gurutzeak... bata bestearen atzetik etorriko dira.
Horien artean hilerria. Argiñeta hilerri misteriotsura iristeko, plazaren atzealdera ailegatu eta gorantz hasten den errepideari jarraitu. Kilometro batera dagoen bihurgune handi batean ezkerrera eginez (aparkatzeko lekutxo bat dago) bisigodoen garaiko hilobi harrigarriak dauden ermita topatuko dugu.

Elorrioko Hiria Bizkaian izendatu zen (1964an) lehenengo Osotasun Monumental Historiko-Artistikoa da, eta horretarako arrazoiak soberan ditu: Bizkaiko zaindari den San Balentinen sorterria, bi parrokia, Erdi Aroko hilerri bat, 20 bat jauregi eder, bederatzi gurutze artistiko, 69 armarri eta beste zenbait monumentu ditu. Horiek guztiek, hiri ezin ederrago eta ezinbestez bisitatu beharreko lekua bihurtzen dute.

Hiria Don Tello Kondeak, Bizkaiko Jauna zenak, 1356an fundatu zuen, Etxebarriako San Agustin elizatearen lurretan. Harresiz inguratu zuten, gipuzkoarren erasoei eta sendien arteko gudei aurre egiteko. Bere historia luzean pertsonaia garrantzitsu bat baino gehiago sortu du, eta horren ondorioa ikusgai dugun jauregi-bilduma zabala. Garrantzitsuena San Balentin Berriotxoakoa da. 1827an Arriola jauregian jaio eta Santa Ana komentuan eliz-mutil izan ostean, Filipinak eta Vietnam aldean misiolari eta apezpiku izan zen, 1861ean harrapatu eta lepoa moztu zioten arte. 1905etik beato, 1988an santu bihurtu zen.

Gernikako Arbola plaza atseginean alde batean arkupedun udaletxea dago, aurrealdean bi armarri eta Bibliatik ateratako bi esaldi dituela eta beste aldean Sortzez Garbiaren basilika dago. 1506an amaitutako basilika honen aurrealdean Berpizkundeko estiloa eta estilo gotikoa nabaritzen dira. Barrualdean urreztaturiko erretaula nagusia, eta San Balentinen aldarea, ekialdeko estiloan marmolez egina nabarmentzen dira. Basilikako elizpe zabaletatik Elizburu kaleko etxe lerrokatuen irudi polita dugu.
Plazan bertan, elizaren alboan Arabio-Beitia jauregia dago. Honen alboko Don Tello kalean ezkerrera, Arezpakotxaga jauregiari atxikia, Don Tello Ate almenaduna dugu, harresietatik geratzen den bakarra.
Ezkerrera egin eta bidegurutzera ailegatuz, eskuinerantz Durangorako bidea hartuz San Agustin Etxebarriakoa parrokiara (XV. mendeko euskal neogotikoa; erretaula platereskoa eta kanpandorre barrokoa) hurbil gaitezke, tartean Iturbe eta Larrañaga jauregiak, San Fausto ermita eta Gurutzebarri gurutzea pasatuz.
Beste aukera bidegurutzean ezkerrera egin eta Elizburu kalea jarraitzea da. Segituan Berpizkundeko Santa Ana gurutze ederraren, atzean duen Arezpakotxaga-Askarraga jauregiaren eta honen parean dagoen Santa Ana monastegiaren (San Balentinen estatua eta museoa) artean pasako gara.
Ezkerrean eliza (kanpandorre ederrarekin) igaro ostean, eskuinean Iturri eta Larreategi jauregiak ditugu, eta harantzago, eskuinean baita ere, Olazabal jauregi oso ederra. Honen pareko bidegurutzean Elorrioko perletako bat dugu: 1522an eraiki zen Gurutziaga gurutze gotikoa. Bizkaian ez dago antzeko lan ederrik.
Gurutzea inguratuz, eskuineko Arkitekto Kapelasteki kalea hartuko dugu, lehenbizi San Juan gurutzea eta harantzago Urkizu jauregi ezin dotoreagoa behatu asmoz (ohar zaitezte ertzetako pinakuluetan).

Itzuleran, azken gurutzea ezkerrean utziz, San Juan kaletik Otsa-Goikoa eta alboko Ugalde jauregiak igaro eta berriz ere plazaraino eramango gaituen eskuineko Balentin Berriotxoakoa kalea hartuko dugu. Kale galant honetan, oraindik ere Lekerika-Otsa, Altzerreka, Ibarguen-Urkizu, Urkizu-Iturbe, Arriola, Untzeta eta Urkizu jauregiak izango ditugu ikusgai.
Argiñetako Nekropolia
San Adrian ermitaren aurrean, eta ferra antzera antolatuta, lekuari misterio kutsua eta zer pentsatua ematen dion antzinako hilobi multzo harrigarri eta bitxia dago. Hareharriz egindako 23 hilobiak (horietako bat bikoitza) antza denez bisigodoen garaikoak dira, seguraski arabiarrengandik iheska etorritako bisigodo nobleenak.
Sarkofago bakoitzaren gainean erditriangeluar itxurako estali bana daukate, eta zakar landuak dira. Harriaren gainean IX. mendeko latinezko inskripzioak dituzte. Multzo honetaz gain, kristo aurreko bost hilarri ere badira.