Esteban Garibai historialari arrasatearraren heriotzaren data zehatzik ez da ezagutzen. Berak idatziriko azken testamentua 1599ko urriaren 17koa da; 1600eko apirilaren 30eko dokumentu batean, aldiz, bere emazte Luisa Montoia alargun bezala agertzen da. Beste dokumentu batzuek 1599ko azaroaren hasieran hil ote zen esaten dute. Gutxi gorabehera duela 400 urte hil zela esan daiteke beraz.
Urteurrena dela eta bere jaioterriko udalak hainbat ekintza burutu du. Garibairen memoriekin liburu mardula argitaratu du Jose Angel Achon Deustuko Unibertsitateko Historia irakaslearen ardurapean ("Las Memorias de Esteban de Garibay y Zamalloa") eta historialari ezagunaren inguruko jardunaldiak ere burutu dira Eusko Ikaskuntzaren eskutik.
Noiz hil zen zehazterik ez badago ere, badakigu Esteban Garibai Zamalloa 1533ko martxoaren 9an jaio zela Arrasaten. Bere lehen urteetaz Garibaik bere osasun kaxkarra du hizpide memoriatan. Jaioterrian, sortu berria zen Oñatiko Unibertsitatean, Gasteizen eta Santo Domingo de la Calzadan (Errioxa) burutu zituen ikasketak. 1556an Katalina Asurduirekin ezkondu zen. Ordurako hasia zen Espainiako historiari buruzko dokumentazioa biltzen: Gaztela, Extremadura, Nafarroa, Errioxa eta Portugalen ibili zen material bila. Lan horren emaitza hiru liburukitan banatutako "Compendio historial" izan zen. 1566an amaitu zuen lan mardula, baina Espainian berau argitaratzeko dirurik lortu ez zuela-eta, Flandriara joan eta bertan lortu zuen bere lana argitara ematea 1571. urtean. Urtebete beranduago, 1572an, Luisa bere lehen emaztea hil zen. Bere bizitzako lehen etapa amaitu zen honela, "Memorias" honetako III. liburuan biltzen dena. "Compendio Historial" lana eta bere jaioterriari eginiko zerbitzua dira bere bizitzaren lehen zati honen ezaugarri nagusiak; 1568 eta 1569an Arrasateko alkate izan zen.
Emaztea hil eta ondorengo urteak, gaixoaldi garaiak izango dira historialariarentzat, baina baita bere genealogia lanen hastapen garaiak ere. Horrek, eta 1575ean bigarrenez ezkondu izanak (Luisa Montoiarekin), bere bizitzan aro berri bat ekarri zuten. "Compendio"aren inprimaketa gastuak ordaindu beharrak bultzatu zuen genealogiak osatzera eta horrek eraman zuen Madrila, 1574an. Historialari gisa lortu ez zuen ospea eskuratuko zuen genealogista gisa. Hurrengo urtean Felipe II.a ezagutu zuen eta Gortera hurbiltzen joango zen handik aurrera. Bere egoera ekonomikoak onera egin zuen apurka eta 1592an Felipe II.aren kronista bilakatu zen. Gorterako hurbilketak ez zuen, hala ere, Gipuzkoatik urrundu; 1593an, esaterako, Gipuzkoak erresuma titulua berreskura zezan ahalegindu zen eta "Grandezas" lanean lurralde honetako historiari (hiribilduen sorrera, bandoak, siderurgiaren garapena...) egin zion errepaso. Araba, Bizkaia eta, bereziki, Nafarroako historia ere jorratu zituen. Bere memoriak idazten jarraitu zuen urte hauetan guztietan, harik eta 1594an gaixotasunak bere lanarekin jarraitzea galarazi zion arte.

Garibai bizi izan zen garaian ontzat eman zen bere lan historikoa. XVII. mendean, ordea, gogor kritikatua izan zen bere subjektibotasuna. Bere obra onetsi duenik ere izan da, batez ere Nafarroako historia argitzeko balio izan duelako. XX. mende honetan Caro Baroja eta Arozena bezalako ikerleek balio handitzat jo dute. "Las Memorias de Esteban de Garibay y Zamalloa"ren edizio berri hau paratu dutenen esanetan, "datu"aren zehaztasuna eta "informazioa"ren baliagarritasuna bereiztea garrantzitsua da Garibairen lanean. Datuei dagokienez, Garibairen memoriak ez dira iturri guztiz fidagarriak. Autobiografia bat izaki, subjektibotasuna topatuko du irakurleak nonahi. Bere bizitzako pasarte ilunenak ez aipatzeko joera du ("Compendio" hura argitaratzeko dirua itzultzeko izan zituen arazoak, kasu). Intentziorik gabeko hainbat akats ere bada bere lanean. Baina datu horiek guztiak, behin topatu, kontrastatu eta testuinguruan jarriak izaten badira, garaiaren inguruko informazio baliotsua osatzen dute. XVI. mendeko bizitzaren, kulturaren, munduaren ikuspegiaren, arazoen, gorteko giroaren... testigantza da, finean, Garibaik idatzitako testu biografiko hau.

Esteban Garibai Zamalloa jaio zenean Karlos V.a zen Gaztelako errege, Francisco I Frantziakoa eta Enrique VIII Ingalaterrakoa. Hiru potentziok ziren nagusi Europa mendebaldean (eta euren kolonia zabaletan). Mediterranioa, aldiz, Lepantoko Gatazkara bitarte (1571) "turkiar arriskua"ren izu bizi izan zen. Kulturari dagokionean, funtsezko belaunaldia desagertu zen XVI. mendeko lehen hamarkadatan: Maquiavelo, Rafael, Leonardo Da Vinci, Durero, Rotterdamgo Erasmo... Rabelais, Michelangelo edo Tizianok lanean jardun zuten hamarkada horietan eta belaunaldi berri baten zantzuak ere ikusi ziren laster: Montaigne, Palestrina, Giordano Bruno... Erlijio munduan, Erreformari amaiera eman zitzaion azkenean eta Kristautasunaren behin betiko zatiketa gauzatu zen. Bizitzaren esparru guztietan (politika, erlijioa, kultura...) aldaketa garaia da Garibairen garaia. Eta ez soilik nazioarteko mailan.
1540an Oñatiko Unibertsitatea sortu zen eta Garibai bera lehenengoetako ikaslea izan zuen gune berri honek. Arrasatek (historialariaren jaioterriak) mendearen hasieran alde batera utzi zuen banderizoen afera eta Gipuzkoako egituran erabat integratu zen. 1535ean 613 biztanle zituen hiribilduak eta altzairu ekoizpenak eta honek zekarren merkataritzak bertako jarduera ekonomikoa piztu zuten.

XVI. mendeko gipuzkoar baten bizitzak bi oinarri nagusi zituen Garibaik bere idatzietan ederki islatzen duen moduan: erlijioa eta etxea. Adibide gisa, esan dezagun bere memorien pasarte batean, Katalina Zuazu deskribatzerakoan zera dioela: "señora de mucha religión y gran gobierno de su casa". Eta erlijioaz ari garenean katolizismoaz ari gara, Erreforma ondoko zatiketan euskal herrialdeek alde horretara jo baitzuten (Garibaik berak bezala). Garai haietan erlijioak bizitzaren esparru guztiak ukitzen zituen, baita politika ere. Esteban Garibairen kasuan, Gipuzkoak Monarkia Katolikoaren barruan bete beharreko tokian eragin handia izan zuen. Egungo ikuspegitik ulertzea zaila gertatzen bada ere, Garibai Gipuzkoako "errepublika kristaua" eta honek zekartzan pribilegioak mantentzearen aldekoa zen eta era berean, monarkia katolikoarekiko fideltasuna mantendu zuen (monarkiarekiko baino, katolikotasunarekiko). Memoriaren irakurleak nonahi topatuko du egilearen erlijioarekiko obsesioa.
Etxearekiko erreferentziak ere etengabeak dira. Lan mardul honen sarrera gisa, hain zuzen, egilea bere familiaren egoera eta banaketa zehatza egiten saiatu zen. Garaiko munduaren kontzepzio "genealogiko"aren isla dira arrasatearrak sarreran nahiz handik aurrera egiten dituen erreferentziak. Baita gizarte egituraketan ematen ari ziren aldaketen isla ere; leinu eta bandoetan banaturiko gizartea gainditu zen heinean, hiri korporazioetan eta etxeetan oinarritutako gizarte berria nagusitu zen.
Garibairen memorien argitalpenarekin, historia ikerleek iturri garrantzitsua lortu dute XVI. mendea hobeto ulertzeko. Ikerle ez denak ere arrasatearraren bizitzaren gorabeherez gain iraganeko mundua ulertzeko tresna du eskura