Bere historiagatik eta batez ere bere arkitektura ikusgarriarengatik Berpizkundeko perla honetatik hasiko gara.

Aurrealdeak lasai behatzea merezi du: erdiko ataldea, bere alboko eta eraikin osoko lau pilastroi edo landutako dorretxo apaingarri eta garaiak, goialdeko estatua sinboliko (Herculesen indarra eta gerlariak jakintza zabalduz) eta erlijiotsuak (filosofia eta teologiarekin zerikusia duten saindu eta martiriak), gargola gotiko apaingarriak...
Barrualdean Klaustro eder eta orekatua azpimarratu behar dugu, 32 buru historiko edo mitologiko erakutsiz, artisautza-lan mudejarrak eta kaperaren erretaula platereskoarekin batera

Unibertsitatetik oso gertu, hainbat mendetako estiloak gainjartzearen ondorio da. Horrela, eraikin gotikoa XV.ekoa bada ere (XIII.eko nabe bakarrari beste bi gehitzean), geroago Klaustro gotiko-flamigero eta harrigarria egin zioten, ibaiaren gainean baitago, bi zubik eusten diotela. Kanpoko dorre neoklasikoa XVIII.aren azkenetakoa da.
Nabe bakarreko barrualdean gehien nabarmentzen dena Pietatearen Kapera da, lehen aipatutako apezpikuaren hilobiaren atzean erretaula plateresko ederra gordetzen duena. Hau guztia poliki landutako burdinazko langa apainduak ixten du. Erretaula nagusi barrokoa ere oso ikusgarria suertatzen da.
Elizaren aurrean, Maiatzaren 1.a Plaza gogoragarria zeharkatuz, XVI.eko Hernani Etxea dugu, eraikina amaitu aurretik Unibertsitatea egon zen lekua.
Eliza eskuinerantz inguratuz, gure ezkerrean Kale Zaharra geratuko da, eraikin interesgarriak erakusten dituen aintzinako Erret-Bidea; gure aurrean metro batzuetara XV edo XVI. mendeko Zaratekua Etxea.
Honen ezker-atzeko kaleari jarraikiz XIII-XIV.eko Zumeltzegi Dorretxera iritsiko gara, Oñatiko Kondeen, Gebaratarren, egoitza izan zena.
Azkenik, gure eskubialdean hiriko erdigunea, Foruen Enparantza neoklasikoa dugu. Plaza hau 1778ko Udaletxeak presiditzen du. Barroko-errokoko estilokoa, arrunta zena baino gehiago apaindu zuten. Goiko tinpanoan armarria erakusten du.
Bere alboan Lazarraga Jauregi-Dorretxea altxatzen da. Lehenbiziko dorreari XV.ean jauregia atxiki zioten. Berau kokatzen den Atzeko Kaleari jarraikiz, hurbil Don Pedruena jauregi barroko berantiarra aurkituko duzue, mende hasieran berreraikitakoa.
Bertan, ezkerrerantz joz hiriko bigarren plaza garrantzitsurantz abiatuko gara: Santa Marina Plaza. XVIII.-XIX. mendeetako ilustrazio-burges izpirituaren isla, bertan Antia eta Madinabeitia jauregi barroko ederrak ikusiko ditugu, Baruekua barroko-neoklasikoa, Moyua Etxea (gaur egungo Kultur Etxea), iturria, lorategiak... orokorrean enparantza ezin atseginagoa bihurtuz.
Santa Marinatik Euskadi etorbidea edo Kurtzebide kalea hartuz hiriko hirugarren perlara gerturatuko zarete.

1510ean fundatua, beregan hainbat estilok eragin du, hau da, gotikoak, Berpizkundekoak, mudejarrak (klausura-eremuan batik bat, klaustroan eta errefektorioko artisautza-lanetan).
Kanpoaldean Errege-erregina Katolikoen eta Frantziskotarren armarriek ongi etorria eman ondoren, barrualdean azpimarratzeko moduko gauza bat baino gehiago dago.
Horrela, fundatzaileen hilobia beste 218 sendikoek laguntzen dute, erretaula nagusi barrokoan Ama Birjinaren koroatzea laguntzen duten santu mordoa ikus dezakegu, eta azkenik, 1533ko erretaula platereskoan irudien xarma beren tratamendu lau eta traketsean dago.
Oñatiko bisitaldia amaitzeko, Lazarraga kaletik Otaudi Jausoro Etxea aurkituko dugu, bere izkinako balkoi bitxiarekin, eta bertan ezkerrerantz abiatuz, oso gertu Urain Dorrea. Azken eraikin hau jada Arantzazuko Ama kalean kokatzen da, eta horrenbestez berari eskainitako izugarrizko santutegia bisitatzeko prest gaude.
Ibilbidearekin jarraituz, Oñatin sartzeko ekarri dugun bidetik itzuli eta Legazpirako bidean, mendatea igotzen ari garela aurreko bailara behatzeko aukera eskainiko digun begiratokia aurkituko dugu, Udana Gaina harrapatu aurretik.

Jaitsieran ezkerrera gaztelu moduko bat igaro ostean, 3 kilometrotara Mirandaola Burdinola-Parkea gure eskuinera izango dugu, olaren tresna edo pieza handiez osaturiko "eskultura" ikusgarrien artean kokatua. Legazpik mende askoko burdingintza-tradizioa du (1338an Burdinolen Forua lortu zuen), eta Mirandaola froga garbia dugu , XIV.-XIX. mende artean lanean ibili ostean. Hil bakoitzeko lehen igandean ola martxan jartzen da, burdina Erdi Aroko garai horretan nola tratatzen zen erakusten zaigularik.
Legazpi, herri burdintzalea bera, kilometro bat aurrerago zeharkatuko dugu. Telleriarte auzoan Elorregi Jauregia (antzinako dorretxearen gaineko XVI. mendeko jauregia) bisita dezakegu, eta erdigunean berriz, Jasokundeko Andra Mari eliza, Udaletxea eta eskolak kokatzen diren Euskal Herria Enparantza. Bikuña Jauregia (XVI. mendea) ere lehenbizi Erdi Aroko eraikina izan zen.
Legazpiko industriagunetik irten eta 3,5 km. aurrerago zuzen jarraituz (Zumarragan gerotxoago sartuko gara) Urretxun barneratuko gara. Zumarragarekin biztanleria bakarra osatzen duen herri honetan Gernikako Arbolaren konposatzaile izan zen Iparragirre kantaria jaio zen.
Izen bereko kalean, 8.ean bere jaiotetxea izateaz gain, Ipeñarrieta (Udaletxea) Bikariokoa, Faktorekua, Galdosenea eta Barrenetxea jauretxeak aurkituko dituzue. Iparragirreren estatua dago plazan, berriz, San Martin Tours eliza gotikoa (kanpandorre barrokoarekin) eta Aranburuenea Jauregia bisita ditzakezue.
Urretxuko zentruan eskubira joko dugu, eta hortxe bertan Zumarragan sartuko gara, esandako moduan herri biak bateginik daudelako. Bateratasun horren adibiderik onena Urola ibaia estali eta bien artean eraikitako Areizaga-Kalebarren Plaza izan daiteke.
Legazpitarren Dorretxea (tren-geltokiaren ondoan) abizen hori zeraman Filipinetako konkistatzailearen jaiotetxea izan zen. Euskadi Plaza ederrean berari eskainitako estatua ikusgarria beha daiteke. Bestalde, Jasokundeko Andra Mari eliza (XVI.-XVII. mendea) eta arkupedun Udaletxe neoklasikoa ere aipagarriak dira. Inguruetan Antiguako Ermita erromaniko-gotiko ospetsua bisita daiteke.

Zumarragako ezkerraldetik Azpeitia-Azkoitirantzako norabidea hartuz, zazpi bat kilometrora Aizpurutxo auzoa pasako dugu, tartean apurtu zubi edo oleodukto modukoen azpitik igaroko garela.
43. kilometrorako jada Azkoitian sartuko gara, Peñafloridako Kondearen (Azkoitiko Zalduntxoak eta Euskalerriaren Lagunen Elkartearen bultzatzailea) eta San Inazio Loiolakoaren amaren sorterrian.