Historiografia nagusien arazo bat da hori. Gaztelako historiografia -gero Espainiakoa-. Baskongadetakoa eta Nafarroako historiografia. Nafarroako historiografiak beti hartu izan ditu lurralde horiek -Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa- nafar gisa eta mendeetan zehar, abaguneak aldekoak zirenean, gaia plazaratzen zen. Esate baterako XIV. mendean, Carlos II.aren garaian -frantsesek Gaiztoa deitzen dutena- Gipuzkoa, Araba eta Errioxa berreskuratzeko ideia plazaratzen da. Baina nazioarteko egoera ez zen egokiena eta lurraldeak, ohi bezala, indartsuenaren menpe geratu ziren.
1512an ere, Fernando Katolikoak, Bloiseko Ituna interpretatzerakoan, Nafarroako erresumak lurralde horiek -Araba, Gipuzkoa...- bereak direla argudiatzen duela zehazten du nafar eskaerei indarra kendu nahian. XVI. mendean berriz ateratzen da gaia: Labriteko Enrike II.aren alaba zena, Labriteko Juana, eta Felipe II.aren arteko ezkontza aukera atera zenean, nafarrek aipatu zuten ezkontzarekin bat Gaztelak lurralde hauek itzuli beharko zizkiola Nafarroari. Nafarroako artxibategian dago hau agertzen duen dokumentua eta Enrike II.enaren enbaxadore izan zen Olite izeneko bati jakinarazi zitzaion, Iruñera informazio bila etorri zenean.
XIX. mendean ere, armada karlistari sarritan deitzen zaio Nafarroako armada eta Asociación Euskara de Navarra zena ere hor dago. Hor dira, halaber, lurralde horien nafartasuna gogorarazten diguten historialariak: XVII. mendean Oihenart eta batez ere Moret, Arturo Kanpion eta Iturralde y Suit XIX. mendean, eta XX.ean Anacleto Ortueta moduko bizkaitar bat bere hiru libururekin: "Navarra y la vida política vasca", "El Rey Sancho III el Mayor rey de los vascos" eta "Vasconia y el imperio visigodo de Toledo". Lan hauetan Ortuetak beti dio Nafarroa dela euskaldunen nazioa.
Gaztelako historiografiari dagokionez, visigodoetatik gaurdaino Espainiako batasun sakratuarekin aritu izan da, baina garai hartan baino askoz geroago egin zen saltsa historiko hori. Espainiako historiografiak eta gaur egungo konstituzionalismo nazional-espainiarrak oso bereganatua du batasun hori, nahiz eta egiazko oinarririk ez duen. Erromatarren garairaino joaten dira Espainiaren batasun horren bila baina garai hartan ez zegoen horrelakorik, erromatarrentzat Espainia hiru probintziadun kontzeptu geografikoa da eta: Tarraconense, Baetica eta Lusitania. Baina ez zegoen erromatarren boterea bakarrik penintsula osorako eta visigodoek ere ez zuten horrelakorik lortu. Beraz, horiek mitoak dira, baina oso mito indartsuak. Nazio oso desberdinak bere baitan menderatzen dituen espainiarra moduko estatu bat historiaren manipulazio itsusian oinarritzen da.
Eta, azkenik, hor dago historiografia baskongadoa, batez ere XIX. eta XX. mendeetan garatzen dena. Sabino Arana eta beste batzuek nahiago izan zuten existitu ez ziren estatu batzuk asmatzea, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak Gaztelaren baitan autonomia maila bat izan baitzuten, baina inoiz ez ziren independenteak izan beren baitan.

Gai honi buruzko historiografia urria da. Gaur egun guztiari ematen zaio ukitu politikoa, baina beste garai batzuetan agian ez da horrenbestekoa izan. Nik gipuzkoar gisa hitz egiten dut eta ez gaztelazale gisa. Nik argi dut Gipuzkoak borondatez egin zuela bat Gaztelarekin. Izan ere, aurretik ere lurralde hauek behin baino gehiagotan izan ziren Gaztelaren eskuetan, eta ondoren berriz Nafarroako erresumarenetan. Egon zen halako alternantzia bat. Zer gertatzen da 1200ean? Bada, hori izan zela data erabakigarria, jadanik zortzi mende pasatu direlako lurralde hauek Gaztelaren menpe geratu zirenetik.
Gipuzkoa lurralde txikia zen baina oso garrantzitsua bai Gaztela zein Nafarroarentzat, jende langilea zegoen eta borrokalaria eta, beraz, interesgune bat zen. Niri dokumentazioarekin lan egitea gustatzen zait eta ez interes zehatz eta politikoek baldintza ditzaketen interpretazioekin. Eta dokumentazioaren arabera, nik uste dut Gipuzkoak Gaztelaren aldeko hautu bat egin zuela, borondatez, eta gustura zegoela Gaztelako Koroan, horregatik uste dut, Gipuzkoatik bertatik ere gaia ez dela gehiegi landu. Bada dokumentu bitxi bat, oraindik argitaratu gabea, non Alfontso VIII.a, guk Navasetakoa moduan ezagutzen duguna, "Alfontso Ona" eta "Alfontso Noblea" izendatzen duen. Gipuzkoak Gaztelaren barruan zegoela sentitzen zuen eta Donostiari Perla del Cantábrico deitu bazaio, Gipuzkoak ere izendapen bera eraman dezake, batez ere Gaztelako Koroari eskaintzen dizkion zerbitzuengatik. 1200 ondoren ez dago Gaztelaren aurkako altxamendurik eta Gipuzkoa gustura zegoen Gaztelan. Gaur egun ez dugu Gipuzkoak Nafarroako erresumarekiko zuen atxikimenduarekiko arrastorik, nahiz eta loturak egon badauden; nik jende asko ezagutzen dut Gipuzkoan Nafarroarekiko Bizkaiarekiko baino lotura handiagoa sentitzen duena.

Galderan aipatzen da garai baten edo data baten garrantzia, baina zehaztu nahi dut datak eta garaiak ez direla objetiboki ikusten diren gauzak, gertakizunak ez dira berez garrantzitsuak, haiek aztertzen dituzten begiek egiten dituzte garrantzitsu, eta denborarekin aldatzen dira. Garai bat agian ez da garrantzitsua izan eta bat batean garrantzia hartzen du unean uneko ideia, moda edo interesen arabera. Gainera, garai berean gertakizunek zentzu desberdina izan dezakete pertsona desberdinentzat.
Zehaztapen bat historiografia baskongadoari buruz, edo ustezko historialari batzuek 1200ko garaian gertatutakoari buruz egiten duten azterketaz. Ez gara denboran oso atzera joango, XVIII. mendera joango gara, erregegoa eta euskal lurraldeen arteko liskarrak orduan hasi ziren eta. Historiografiaz hitz egiten da, baina nik doktrina juridikoaz hitz egingo nuke, orduan egiten ziren azalpenak ez zirelako historiografikoak, ez zen ikerketa teknikoa eta historiaren interpretazio zientifikoa egiten. Errealitate politiko-instituzional bat eutsi eta indartu nahi zen. XVIII. mendeko ardura ez zen euskal -edo nafar, nahi den bezala- batasuna, hori geroago sortuko da, errealitatea beste ikuspuntu batetik ikusiko denean. Horregatik, ezin zaie eskatu XVIII. eta XIX. mendean idazten dutenei, 1200ko gertakizunak garai hartakoak ez ziren begiekin aztertzea. XVIII eta XIX. mendeetan Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak bizi zuten egoera defendatzeko edozelako argudioa topatu behar zen, eta hori da egiten zutena.
Beste zehaztapen bat, hitz bat edo bestea erabiltzea ere ez dela hutsala. Adibidez: Tomas eta Rosa aritu dira Gipuzkoa Gaztelaren menpe geratzeari buruzko arrazoiez eta irizpide desberdinak mahai gaineratu dituzte. Baina gertakizun bera aztertuz, gertakizuna aztertu daiteke Nafarroako gainerako lurraldeetatik banatzearen ikuspuntutik. Biak egin daitezke, baina azentua ikuspuntu batean edo bestean jartzeak gertakizunaren beste ikuspegi bat ekar dezake. Ez dut esan nahi gertakizunak faltsutu nahi direnik, bakarrik berba batzuen erabilpenak berak ideia bat edo bestea saltzen duela esan nahi dut.

Egoki iruditzen zaizkit Lartaunek egin dituen zehaztapenak. Gipuzkoari dagokionez, 1200 aurretik ere eta nahiko urte luzeetan kontaktua izan zen Gaztelarekin eta, antza denez, ez zuen oso zapore txarra utzi, hortaz, berriz haren menpe egoteko unea datorrenean, ez zaio egoerari muzin egiten.

Jakina, gauzak ez dira berdin orain eta duela 800 urte, gainera orduan ez zuten pentsatzen gaztelarrek han betirako egon behar zutenik. Ez nago ados Rosak aipatzen duen Gaztelan egotearen gogozko borondate horrekin. Horren aurkako aztarna ugari dago, ez beharbada Gaztelarekin elkarlanean aritu ziren goi-mailako klaseetan baina bai herri mailan. Nafarroako Carlos II.aren garaian, zenbait lurralde Nafarroako Erresumara pasatu ziren Nafarroako armadak inolako partehartzerik izan gabe eta hori oso esanguratsua da. Honek esan nahi du lurralde horietan Gaztelako Koroaren presentziarik ez dagoenean, gauzak asko aldatzen direla.
Beste une garrantzitsu bat ere bada. 1521 eta 1522 artean Hondarribia defendatzen ari ziren gipuzkoarren aurkako gerra epaiketa egin zenean Donostian, han ikusten da enperadorearekiko leialtasuna armadako agintarien kontua zela, tropari berdin zitzaiola Gaztela; izan ere, miliziek gauez alde egin zuten eta horregatik epaitu zituzten gero, hiria frantses eta nafarren esku utzi zutelako. Beraz hori ere argudio garrantzitsua da, ez zegoen inongo grinarik Hondarribia moduko plaza garrantzitsu bat babesteko, areago, gero hiruzpalau urte kostatu zitzaien Nafarroako Pedro mariskala eta beste nafarrak Hondarribitik kanporatzea.

Data hau garrantzitsua da gipuzkoarren kontzientzian eta XVII. mendearen bukaeran ere indarrez azaleratu zen, austriarren dinastia desagertzen ari denean eta borbondarrak datozenean. Eskubide tradizionalak bermatuko zituen tresnaren bat segurtatu behar zen. XVII. mendearen bukaeran, Gipuzkoak, Gaztela eta Aragoirekiko lotura itunez egindakoa izan zen agiriren bat aurkitu nahi zuen eta Batzar Nagusiek 4.000 dukadoko diru saria eskaini zuten borondatezko jarrera hori frogatuko lukeen dokumenturen bat topatuko zuenarentzat. Garai hartan kopuru hori izugarrizko dirutza zen; ideia bat egiteko, ereñozutarrek, Gipuzkoako familia garrantzitsuenetakoa, 5.000 dukadoko errenta zuten urteko, eta hauek hiru burdindegi, errotak, mendiak... eta beste gauza asko zituzten. Jakina, dokumentua agertu egin zen, Nobliseko Antoniok aurkeztu zuen, baina faltsua zen eta ez zen onartu; gizon hau Lupian Zapata moduan ezagutzen zuten eta garai hartako faltsifikatzaile ospetsua zen. Hala ere, geroago txostena agertu egin zen, aduanak mugi ez zitezen Alberoni kardinaleari bidalitako txosten batean. Beraz, honek guztiak erakusten du garai hartan bazegoela kezka hori: Arabak bazuen bere hitzarmena; Bizkaia, nolabait esateko, oinordekotza historikoagatik batu zen Gaztelara; eta Gipuzkoa? Zerbait topatu beharra zegoen.

Gertatzen dena da, Gaztelak konkistatzen duenean zerbait, gero ez duela onartzen bere soberania zalantzan jarriko duen inongo argudiorik. Adibidez, 1202ko dokumentua azter dezagun. Batetik, hiru aldeak aipatzen diren arren -Alfontso VIII.a, donostiarrak eta Nafarroako erregea- aldebakarreko adierazpena da, Gaztelako erregeak egindakoa. Agirian, Alfontso VIII.ak esaten die donostiarrei Nafarroako Antso VI.a erregeak emandako foruekin jarraituko dutela; hau da, Gaztelako soberaniapean daudela ("in regno mio"), baina, gainera, Antso VI.aren soberaniapean ("in regno suo") honek emandako eskubideekin jarraitzea baimentzen diela. Edozein modutan, beren borondatea onartzen ez badute zigorrarekin mehatxatzen ditu. Hor ikusten da, beraz, konkistatzailearen borondatea dela hori, konkistatuak lasai daitezen menperatu ahal izateko. Azken finean, ez da ezagutzen Nafarroak lurralde hauek aurretik konkistatu izana, Nafarroako Erresumarenak edo haren aurretikoen inguruan ibili ziren beti; Gaztelak, ordea, modu batean ala bestean, konkistatu egin zituen.
Rosak ongi esan duen moduan, historian zehar une batzuetan 1200eko datak garrantziahartzen du. Zergatik? Gure jatorria bilatzen dugulako, instituzioek Gaztelarekiko zuten estatusaren jatorria bilatu beharra zegoelako estatus hori defendatzeko. Jakina, XVI. mendera arte Nafarroa beste erresuma bat zen eta Gaztelaren menpe zeudenak nafarrak zirela esatea traizioa zen. Beraz, zer otu zitzaien? Lurralde bakoitza independentea zela eta Gaztelarekiko harremanak bakoitzak bere aldetik itunez finkatu zituela esatea.

Zehaztasun batzuk egin nahi ditut Gaztelako Alfontso VIII.ak Donostiako foruei ematen dien onarpenari buruz -Gaztelako errege batek egiten dituen lehenak-. Mehatxuak hor dira bai, baina era horretako mehatxuak orokorrak dira garai hartako foru baieztapenetan eta dokumentuetan. Alfontso VIII.a Gipuzkoa Nafarroako erresumatik aldentzeko saiakera horretan ari denean, berarekin lotura berezia zuten gaskoien interesen defentsan ari zen, eta Hondarribia eta Donostian behintzat baziren bi gaskoi talde garrantzitsu; horrez gainera, Akitaniako Leonor bere emazteak Akitania eta Gaskonia ekarri zituen Gaztelako erresumara. Hau da, kroniketatik-eta atera daitezkeen ondorioen arabera, badirudi gazteluek eta gotorlekuek indar egin gabe eman zutela amore, eta horrez gain, Donostia eta Hondarribiko jende aktiboenaren onarpena (eta akaso partehartze eskaera) dauka; merkatariak-eta halakoak dira, Gaztelaren menpe egotea interesatzen zitzaien, Gaztela eta Gaskoniaren arteko harremana interesatzen zitzaielako.

. Ez dut ezetsiko Rosak esandakoa baina ez dut argi ikusten. Nire ustez, sektore aristokratikoak dira Gaztelarekin bat egiteko interes handiena dutenak, Gaztelan karrera egin dezaketelako, eta zehazki Errekonkistan partehartzeak zekarren negozioagatik. Beste sektoreek horrekin ez badute interes kontrajarririk, bada, hobeto Gaztelarentzat; merkatariei-eta segurtatzen bazaie beren jarduerarekin jarraitu ahal izango dutela eta beren harremanek arriskurik izango ez dutela, bada, hauentzat ere ondo. Ez dut uste erabat elkarren aurka zeuden sektoreak zirenik, bestela ez zen bukaerako emaitza hori izango. Seguruenik, baziren iritzi sendoa zuten sektore batzuk, baina gainerakoei ez dut uste beren egoeran aldaketa handirik zetorkienik; beren zuzenbide, eskubide eta interesak errespetatuz gero, berdin zitzaien. Zenbaitetan, norberak nahiago izango zukeen Nafarroaren aldeko zaletasun handia egon izan balitz, baina ez zegoen; baina ez zegoen ezta ere Gaztelazaletasunik. Gizartean ez zegoen, gaur ulertzen dugun moduan, halako iritzi molderik, ez alde batera, ez bestera.

Gipuzkoak Nafarroa utzi eta Gaztelara jotzearen erabakia hartu aurretik, bada beste arrazoi garrantzitsu bat: Nafarroako erregea ez dago bere erresuman, Andaluzian baizik, almohadeen errege berriari ohore egiten eta gainera bere alabarekin harremandu da (Antso VII.a Indartsuaren amodioei buruzko literatura zabala da). Bi urte pasatu ziren bere erresumara itzuli arte! 1199ko otsailean sinatu zuen azken dokumentua eta 1201eko martxora arte ez du berriz dokumenturik sinatzen, eta horrek esan nahi du kanpoan dagoela. Erresumaren unerik larrienetan Nafarroako erregea kanpoan da, ez zen etorri Iruñeko gotzainarekin, Valentziatik barna Gasteizko setioaren egoera larriaren berri ematera joan zitzaionean. Zer egingo du, bada, Gipuzkoak, Gaztelako armada Gasteizen duenean?
Baina beste arrazoi garrantzitsu bat zegoen: Aita Santuak oso gaizki hartu zituen Nafarroako erregeak arabiarrekiko finkatu zuen adiskidetasun harreman hori eta Alfontso VIII.arekin lehentxeago egindako itunaren apurketa. Aita Santuak erregea eskumikatu zuen eta Nafarroako erresuma oso egoera larrian geratu zen. Eskumikua oso gauza astuna eta eskandalagarria zen garai hartan. Irtenbidea bilatu ezean, Gaztelak irentsiko zituela pentsatzen zuten gipuzkoarrek. "Borondatez eman amore eta kontuan hartuko zaitugu", gutxi gorabehera hori izan zen. Baina hori ez zen berria, erromatarrek ere berdin egiten zuten eta espainiarrek ere berdin egin zuten Amerikako indigenekin. Kontua ez zen batekin edo bestearekin egon nahi zutena edo ez, kontua zen une hartan hautatu egin behar zutela, eta beraiei kalte gutxien zekarkiena hautatu zutela.
Gero gaztelar erregeak -eta bere ondorengoek- han eta hemen foruak banatzen jakin izan zuten eta asmatu zuten, bertakoek Gaztelan egotea positibo gisa ikusi arte. Gaztela handia egiteko lehen lerroan ari ziren gipuzkoarrak, Gaztelako erregeen ingurukoenak eta konfiantzazkoenak gipuzkoarrak ziren, baita errekonkistaren une gorienetan ere. Beraz, une eta egoera hura ulertu behar da, hartu zuten erabakia ulertzeko.

Zehaztapen batzuk egin behar dizkizut, Rosa. Gipuzkoaren erabakiak geroagokoak dira, garai hartan Gipuzkoa instituzionalki ez zen existitzen eta. Ez zen izan, beraz, lurralde erabaki gaitasunik. Ez dago hori esateko oinarririk. Horrez gain, nazioarteko testuinguru politikoan, botere politiko musulmana oso esanguratsua zen; garai hartako Mendebaldeko potentziarik garrantzitsuena Maroko zen, Afrikako ipar osoa eta ia penintsula erdia bere menpe ziren eta.
1177an, Antso Peñalengoari buruz aritzean, erabakigarria izan zen Eneko Lupiz eta bere familiaren jokaera: Oca eta Obaraneseko mendiak babestu beharrean, Gaztelako Alfontso VI.aren alde egin zuten. Gero Gaztelak ondasun feudalak eman zizkien eta Bizkaiko jaurerria ere eskaini zien, nahiz eta gero ez zen gauzatuko, lurralde haiek berriz Nafarroako erresumaren menpe geratuko zirelako eta beste konte batzuekin.
Ez nago ados Antso Indartsuaren Andaluziako gona kontuez aipatu dituzunekin, Antso Indartsuak egonaldi luzeak egin behar izan baitzituen erresumatik kanpo, hain zuzen erresumaren interesak defendatzeko. Akitanian ere egonaldi luzeak egin zituen eta Tolosako kontearen alabarekin ezkondu zen. Nafarroa bideragarria zen Pirinioetako batasunaren baitan eta Gaskonia atzean zuela. Batasun hori ez dagoenean, Nafarroaren egoera larritu egiten da. 1199an Ingalaterrako Rikardo Lehoi Bihotz hiltzen denean, Nafarroako aliantza sistema erortzen da. Akitaniako lurraldea eskuratzeagatik liskarra izan zen orduan eta Alfontso VIII.ak ere, bere emazteak Gaskoniarekiko eskubidea duela aldarrikatzen du. Alfontso VIII.a Baionara eta Iparraldera doanean ez dute ondo hartzen, beraz ez dut uste gaskoiek gogoko zutela esateko oinarri nahiko dagoenik. Agian Donostiako gaskoi burgesek izan zezaketen Gaztelarekiko interes berezirik, Gasteizkoak bezala; azken finean, 20-30 bat urte besterik ez ziren hara iritsi zirela. Ez zen han sustrai sakonik zuen jendea eta Gaztelako erregeak eskaintza oparoak eginez gero, erresistentzia handirik ez jartzea uler daiteke. Gasteizen, aldiz, han bai, han badakigu erresistentzia handia izan zela.
Tira, esan nahi nuen, Antso Indartsuak arabiarren aliantza bilatzeko eskubide osoa zuela, Gaztelak Nafarroa konkistatu nahi zuelako eta Nafarroako erregeak Gaztelaren ahuldadea bilatu behar zuelako. Formula bakarra musulmanek Gaztela presionatzea zen eta ez, eskumikuaren ondorioz, Navasetako guduan guztiek arabiarren aurka egitea. Nafarroak -Erromak bultzatuta- egundoko traizioa egin zien arabiarrei. Erromak, beste askotan bezala, indartsuenarekin egin zuen bat, Gaztelarekin, Nafarroari bizkar emanez.

Kroniketatik antzematen denez, 1199ko maiatzaren bukaeratik Alfontso VIII.a bete-betean sartzen da Araban bere armadarekin eta Arabako plaza indartsuena inguratzen du. Hala egon zen abendura arte. Gasteiztarrek eginahalak egin zituzten Nafarroako erregearekiko leialtasunari eusteko baina egoera jasanezina bihurtu zen eta Iruñeko gotzaina bera joan zen Andaluziara Antso Indartsua erregearen bila, honek errendiziorako baimena eman zezan.

Eta erregeak baimena eman zuen. Baina Nafarroak egoera zaila bizi zuen, bere aliantzak zeuzkan baina Rikardo Lehoi Bihotz hil ondoren, bere emaztea Berenguela (Antso Indartsuaren arreba) ere hil zen eta egoera zailean geratu zen. Gero Antso Azkarraren beste arreba bat Champagneko Teobaldo I.arekin ezkondu zen eta honek indartu zuen Nafarroaren egoera. Frantziako Koroaren aldetik aliantzak izate honek galgatu zuen Gaztelaren konkista osoaren asmoa: Nafarreriako gerran Frantziako armadaren partehartzeak eragotzi zuen Gaztelak Iruñea ere bere menpe hartzea.

Bai, Nafarroako Erresumak egoera larria bizi zuen. Gaztelak eta Aragoik Nafarroa banatzeko egindako ituna ere hor zegoen, guztia ez zuten lortu baina Araba bai. Nafarroa lurralde batua zen baina oso txikia, eta gainera potentzia handien artean zegoen.

. Tomasek esan du Gipuzkoak ez zeukala nortasun politikorik. Baina Gipuzkoa, beste lurralde batzuk bezala, X. mendean aipatzen da. Nafar "terrak" dira. Eta "terra" bat izatea ez da barruti hutsa izatea, baizik eta giza nortasuna eukitzea. Geogragiak ematen du banaketa hori. Oso gutxi dakigu, baina badakigu hor daudela eta nolabaiteko antolakuntza daukatela. Gipuzkoa, beraz, lurralde gisa existitzen da. Jakina, garai hartaz aritzean ezin da aritu lurraldeak galdu edo irabazten dituen estatu-nazioaz, beste gauza bat da... Orduan mugak mugikorrak ziren, lurralde eraketak apurka eginez doaz eta beren nortasun juridiko-politikoa inguratzen dituztenekiko harremanen arabera finkatzen da. Horregatik, azkenean, egitura politiko-juridiko hori Gaztelako Koroaren barruan daudenean finkatzen da, baina nafar edo euskal sustraia, horren zalantzarik ez dago.

Bai, nik baskoia esango nuke. Garai honetan oso kontuan hartu behar da errekonkistarekin gertatzen dena. Zergatik sortzen dira erresumak penintsulako iparralde guztian, Galizian eta euskal lurraldeak deitzen ditugun hiru lurraldeetan ezik? Asturiasen sortu zen, Aragoien, Katalunian, Nafarroan... Zergatik beste hiru euskal lurraldeetan ez? Nafarroan egon zen bezala, ez zegoelako Iñigo Arista izan zenaren gisako familiarik, baina hiru euskal lurraldeak baskoi izaerarekiko harremanduak egon ziren. Dokumentazioa eskasa da eta are gehiago atzerago egin ahala. Beste material batzuk egon arte ez dugu ondo jakingo garai zabal hartan guztian gauzak nolakoak izan ziren.

Begira, lehen Lartaunek esan duen bezala, Gipuzkoan zalantzak sortzen hasten dira bere egoera eta eskubideak zalantzan jartzen hasten direnean. Arazo nagusiena ez zen borbondarrekin hasi, hauekin arazoa areagotu egiten da baina arazo nagusiena balidoekin hasten da. Balidoa beste erregio batzuetatik datorren jendea da eta ez du ulertzen euskal lurraldeetan zergatik egon behar duen egoera desberdinik, foru zuzenbidea eta abarrekoak. Hor esan zuen Olivares konte-dukeak: "Izan daitezela Espainiako erregeak eta ez espainiarren erregeak bakarrik". Eta borbondarrek horri helduko diote geroago homogeneizazioari heltzeko, batez ere Aragoiko Koroa homogeneizatu ondoren.
Nik beti defendatu dut Gipuzkoa herri bat zela, Araba beste bat eta Bizkaia beste bat. Hiru lurraldeetako historia eta instituzioak antzera samarrekoak izan dira eta beren berezko eskubideak zalantzan jartzen hasi zitzaizkienean hasi ziren elkartzen. Herri bakoitzak, beraz, bere etorkizuna erabakitzeko eskubidea dauka.

Nafarren aldeko tesia defendatzeko dokumentazio nahikoa badago. Ez dagoena tesi ofizialaren aldeko dokumentazioa da. Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba Gaztelarekin edo Asturiasekin lotzen dituen tesiaren aldeko dokumentaziorik ez dago. Eta badirudi horrelakorik ez badago, beraiek nahi dutena ez badago, ez dagoela ezer.
Baskoniak batasun kultural eta linguistikoa zuen erromatarrak iritsi zirenean. Eta orduan Iruñearen inguruan gizarte bat eratu zen, Iruñeko erresuma eta nafar errealitatea. Visigodoek Erromari traizio egin zioten bitartean, Nafarroak erromatar legezkotasuna jarraitu zuen. Nafarroaren erromatar legitimazioa frogatzen duten datu ugari dago. Horixe da gure nukleoa, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Errioxan bizi direnen gune legitimoa. Ez daude inola ere Leon edo Asturiaseko guneari, gune visigotikoari loturik. Kataluniaren kasua ezberdina da. Musulmanen presioagatik, gune godoa franko izatera pasatu zen. Baina, marka hispaniko hori nolabait naturala da eremu katalanean. Baina inola ere ez euskal eremuan. Hemen beste errealitate bat zegoen, errealitate independentistagoa. Erromatar legitimizaziotik eta, hizkuntza mantenduta ere, kultura juridiko eta material erromatarra onartu duen herri baten mentalitatetik sortzen da Iruñearen inguruko gunea. Herri germaniarrak etortzean aurre egiten diete. Eta aurre egiten diete erromatar legitimitate horri segida ematen diotelako. Bi errealitate hauen arteko enfrentamendua aspalditik dator, beraz.

Baina, ezin da ukatu Araba ekialde eta hegoaldean eta Bizkaia ekialdeko zonaldean beste errealitate visigotiko horren eragina handia zenik. Are gehiago Errekonkista garaian, Gaztela iparraldea birpopulatzeak ekarri zuen presioaren ondorioz. Mugak garai horretan ez dira batere finkoak eta zonalde batzuk, Nafarroa eta Gaztelaren artean, batetik bestera dabiltza.

Hala ere, alde izugarria dago XIV-XV. mendeko Gaztela eta Nafarroaren artean. Gaztela estatu erabat feudala zen. Egin kontu 1500. urtea arte Gaztelak ez zuela dokumentazio zentralik, ez zuela estatu artxibategirik. Nafarroak, berriz, 1250. urtetik Kontuen Ganbaran bere estatu artxibategi aberatsa izan zuen, ia XX. mendera arte iraun zuena. Feudalen sindikatua dela esan dezakegu, eta feudal izan nahi zuen guztia berari lotzen zitzaiola. Baina, gero ederki aprobetxatu zituen Nafarroako aurrerapen teknologiko, enpresarial eta abarrekoak. Nafarroako armak, tropak, untziak... erabili zituen.

Gaztelaren lekuan balego, Nafarroak egingo lukeen bezalaxe.

Nik onartu ezin dudana nafar eta euskaldunen arteko dikotomia da. Gauza bera gara. Dikotomia suizida, ahistoriko eta faltsua da.

. Lehen Rosak esan du Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba herri desberdinak zirela, eta ni ez nago horrekin ados. Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba nafar lurraldeak direlako. Hau da, badaukate nortasun bat, baina euskal edo nafar erreinuaren barruan; ez dira herri ezberdinak. Eta ezberdindu egin behar da: gauza bat bere nar edo euskal nortasuna da eta beste bat bere buruzagien zintzotasun aldaketak.Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabaz hitz egiten denean, sinplifikatu egiten da, tartean beste "terra" edo haran txiki batzuk ere bazirela ahazten baita. Denborarekin Bizkaia, Gipuzkoa edo Araban integratuz joan dira Durangaldea eta Orozkoko bailara eta beste batzuk. Baina, tamainaz-eta besteen garrantziarik izan gabe ere, berezko izaera zuten Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabak bezalaxe. Zentzu honetan oso esanguratsua da Guillem Anelier jatorri frankoko iruindarraren "Nafarroako Gudua" pasartea. Berak lurralde hauek Nafarroako erresumako zati kontsideratzen ditu 1200 urteko gertakizunaren inguruko pasartean. Gillem Anelierrek ez dauka interesik Gaztelaren alde, baina ezta ere inolako "euskal edo nafar" batasunetan: esaten duena ez dago baldintzatua zentzu horretan.
Bestalde, iruditzen zait kontuz ibili behar dela Nafarroa eta Gaztelako estatuez hitz egiten dugunean. Monarkien inguruan biltzen joan ziren estatu hauek ez zuten zerikusirik gaur egungo estatuekin. Eta Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Nafarroako gainontzeko lurraldeetatik bereizi ziren garaian, estatu nazional zentzua ez zen existitzen. Beraz kontua ez da estatu batetik bestera joatea, monarkia batetik bestera joatea baizik. Gero, mendeek aurrera egin ahala, estatuaren eraikuntzak beste bide batzuk hartuko ditu.

Antso III.aren garaian lortu zuen Nafarroak bere hedapenik handiena. Baina, zoritxarrez eta penintsulako beste hainbat erregek egin izan duen bezala, bere Erresuma semeen artean zatitu zuen.

Ez nago ados. Non dago testamentua? Ez zen horrelako zatiketarik izan. Eskuratutako lurraldeen gobernua esku ezberdinetan utzi zuen, baina, beti ere, Iruñeko erregearen menpe. Aragoiko agintariek euren buruei "rex" esan arren, benetako erregea Ramiroren semea izango da, Antso Ramirez, iruindarrek errege egiten dutenean. Hor ikusten da piriniarren batasun politikoa Iruñeko erresumaren inguruan. Nahiz eta historiografia espainolak (Hinojosa, Menendez Pidal edo Sanchez Albornozek) bestelakorik esan. Piriniar batasun hau hautsiko da, ez barrutik, kanpoko presio eta erasoengatik baizik. Aragoiko Ramiro, adibidez, nork hil zuen? Askok onartzen ez badu ere, Alfontso VI.ak. Eta tarteka musulmanekin ere bat egin izan dute gaztelarrek Nafarroa erasotzeko. Gero, badirudi gaiztoak nafarrak izan zirela, haiek bakarrik egin zutela bat musulmanekin. Gaztelak Ebro ibarrean egon nahi zuen, bere obsesioa zen eta presioa egin zuen. Garrantzitsua da kontuan hartzea historiografia ofiziala ez dela beti egiazkoa eta horri buelta ematen jakin behar dugu.

. Lehenik eta behin, nik noble hitza baztertu eta sektore aristokratikoak erabiliko nuke. Bizkaia eta Gipuzkoan batez ere, printzipioz, ez zegoen estamentu bereizketarik. Denak ziren aitonseme edo noble, denek zuten aitonsemetasuna. Orduan ezin dugu noble eta noble ez direnen arteko bereizketarik egin. Noski, horrek ez du esan nahi denak berdinak zirenik. Abendañotar batek ez du inolako zerikusirik Mungiako azken nekazariarekin. Baina zehaztasun terminologikoa garrantzitsua da. Sektore aristokratikoez edo jauntxoez hitz egitea egokiagoa da.

Jauntxoek eragina izan zuten, Gaztelatik pribilegio feudalak jasotzea espero zuten neurrian. Egia da Gipuzkoa eta Bizkaiko gizartea ez zela gizarte feudal prototipikoa. Herri komunitateen tradizio baskoia mantendu zuten neurri handi batean eta gero hiribilduen sorrera zabaldu zen. Dena den, jauntxoen artean bi bando zeuden: nafarren aldekoa eta gaztelarren aldekoa. Gaztelak hainbeste mendeetan horrelako indarrik egin izan ez balu, gaztelarren aldekoek behera egingo zuten eta Nafarroaren aldekoak gailenduko ziren. Hor dago, adibidez, banderizoen gatazka. Konkista gertatu eta berehala ez zen erreakziorik izan, gutxienez XIII. mendeko lehen urteetan. Baina gero, mendetan zehar egoera nahastu egingo da eta egoera gatazkatsuak hiribilduei eta bertako aktibitateei egingo die kalte.

Egia da bitan banaturik zeudela jauntxoak eta aurrerago emango diren bandoen arteko gatazken oinarrian, beste arrazoi batzuen artean, hau ere badela. Antza, 1200ean jauntxoek oso zeregin garrantzitsua izan zuten, beraiek baitziren lurralde ezberdinetako gotorlekuen ardura zutenak. Donostia eta Hondarribiko gaskoiak ez ziren nahikoak Gipuzkoa osoa Nafarroaren alde jartzeko. Eta aurka zirenak ez ziren noski, baserritar soilak izango. Haiek nahikoa lan bazuten haien eguneroko produkzioa bermatzen. Egunerokoa uzteko aukera zutenak, armak eta zaldiak zituztenak, izan behar ziren Nafarroaren aurka egin zutenak.

. Oker ez banago, gertakizunen ondoko historiografiak dio sektore aristokratikoek Antso VI. eta Antso VII.ari jarrera autoritarioa egozten zietela. Eta hori aitzakia moduan erabiltzen dute Nafarroatik bereizi eta Gaztelarekin bat egiteko. Baina zer dago ustezko autoritarismo horren atzean? Hiriguneen sorrera daukagu hor. Nafarroako erregeak hiribilduak sortzen ditu, foruak eman eta aktibitate berriak garatzen dira, aberastasun iturri berriak. Eta, hasiera batean, sektore aristokratikoak kanpoan geratu dira.

Lehenago eurek kontrolatzen zituzten zonaldeen barruan hiribildu berrien presentziak urduri jartzen ditu jauntxoak. Erregeari loturik daude, hark eman dizkie eskubide bereziak eta jauntxoek ez dute zer eginik. Gune berri horiek, ordea, aberastasun handia ekarri zuten eta jauntxoek horri probetxua ateratzeko aukera zuten.

. Bai, baina haiek ez dituzte aktibitate berri horiek ezagutzen, ez daude horretara ohituta. Izan ere, 1332ko Araba eta Gaztelako erregearen arteko arteko kontratuan, bertako Kofradiako familia nagusiak Gaztelara jotzen dute, familia gaztelarrekin ahaidetuko dira. Eta kontratu horretan, beste gauza batzuen artean, hiribildu berri gehiago ez sortzea eskatzen da. Gauzak dauden bezala gera daitezen nahi dute. Kofradiaren inguruko dokumentazioak, gainera, kofradiaren krisia uzten du agerian. 1258ko dokumentu batean kofradiako aristokraziak funtzionamendu modu jakin batzuk inposatu nahi dizkie gainontzekoei. Ez da horrelakorik onartuko. Azkenean Arabak bat egingo du erabat Gaztelako koroarekin eta Kofradiaren amaiera etorriko da.

. Dokumentuetako protagonistak printzipioz goian daudenak izan ohi dira. Lerro artean irakurri behar da.

Badira, adibidez, hiribilduek eginiko eskaerak erregeari foruak eskatuz. Hortik egin dezakegun irakurketa da alboko herrian foruak egunerokotasunean ekartzen dituen onurak ikusi dituztela biztanleek eta horrela funtzionatu nahi dutela eurek ere. Jauntxoen eta hiribildu hauen arteko enfrentamendua areagotuz joango da. Gipuzkoan, adibidez, haietako 25 hiribilduetara unibertsitateak bilduko zaizkie, horien pribilegioei etekina atera ahal izateko.

. Fenomeno hori, hala ere, beranduagokoa da eta bere oinarrian ez dago lurralde hauen Nafarroatik Gaztelarako oszilazioa. Ondorengo gatazka sozial hori barrukoa da.

1200 inguruko testu legaletan "nafarrari" egiten zaio erreferentzia eta "nafar" hori herri xehea da. Iparraldekoei oraindik baskoi edo gaskoi esaten zaie. Orduan, nafar izateak, baskoi izatea esan nahi du, baina baita independente izatea ere, franko zein gaztelarren kontroletik at. Kronika karolingioek "nafar" kontzeptu hori erabiltzen dutenetik, dokumentazioan naturaltasun osoz jasotzen da hori. Ez diete inoiz "gaztelar" esaten.
Bestalde, lehen aipatua izan den unibertsitateen gaiak garrantzi berezia du. Erdi Aroko kontzeptu juridikoa da eta komunitate esan nahi du. Gaur egun Nafarroan testu juridikoetan oraindik horrela esaten zaie: Baztango Unibertsitatea, Erronkariko Unibertsitatea, Zaraitzuko Unibertsitatea... Hiribilduen sorrera aurreko antolakuntza zen unibertsitatea. Jauntxoekin harremanetan zeuden, unibertsitate horien barruan arduradun militarrak baitziren. Erabakiak, berriz, biztanle guztien eskuetan zeuden. Eta hori oso garrantzitsua da garai hartako gizarte egitura ulertzeko.

Hizkuntzari dagokionez, Gaztelan, hasieran latinez eta gero gazteleraz idazten zen dokumentazioa. Bada, Gaztelako dokumentu ofizialak Gipuzkoako batzarretara iritsiz gero, euskaraz azaltzen zizkieten gipuzkoarrei. Hizkuntzak garrantzi handia du elementu bateratzaile bezala.

. Galdera hau egitea, "zer gerta zitekeen baldin eta ...?" galdetzea da. Eta historian horrek ez du balio.

Nik erantzuna emango dizut, hala ere. XII. mendean Europako estatuak sortzen hasi ziren. Gero denborarekin bide desberdinak hartu eta garapen desberdina izango dute estatu hauek. Batzuk gaur egun hor jarraitzen dute, beste batzuk menperatuta daude. Esan izan da errealitate desberdin horiek afera dinastiko soiletatik sortuak direla. Baina hori ez da egia, erresuma guztietan errealitate humano eta kultural sakonak egon dira. Hor dira Bretainia, Eskozia, Nafarroa, Katalunia...
Garai hartan, XII. mendean, hastapenetan zeuden unibertsitateak edo Erromako kanonistak teoria politikoaz eta estatuez hasi ziren hitz egiten. Subiranotasunaz ere hitz egiten hasten dira: subiranotasuna erregearen esku dago eta ez du inor bere gainetik. Nafarroa hor barruan sartzen da, Europako erresuma bat izateko erabateko borondatearekin. Eta horrela aurkezten du bere burua Europako gainontzeko erresumen eta botere nagusien aurrean. 1200. urteak, mende horren amaieraz gain, Nafarroako Erresumaren haustea ekarriko du. Estatu horren aukerak ere hautsi egin ziren orduan, 1620. urtean frantsesek Paue eta Donapaleun sartu eta lurralde guztia Frantzia dela esan arte, Nafarroako erresumak iraun bazuen ere.
Nafarroa euskal identitatetik at balego bezala hartzean dago distortsiorik handiena. Horixe da dugun arazo historiografikorik larriena. Mendebaldeko lurraldeek, Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabak, Gaztelaren barruan izaera garrantzitsua izanik ere (eta hala izan zen) horrek ez du esan nahi Nafarroatik kanpo zeudenik. XVIII, XIX eta XX. mendean lurralde hauek kontzientzia politiko erreala hartzen dutenean, berriro ere Nafarroaren inguruko batasun horretara bilduko dira, gero hori gauzatzen jakin ez bada ere. Moretek, Lehen Gerra Karlistakoek, Euskaroek, garbi ikusten zuten euskalduntasunak nafartasun behar zuela izan. Dena den, XIX. mende amaieran beste gune bat sortuko da Sabino Aranarekin. Hor nafar batasunaren tradizio historikoa ahaztu eta kontzeptu etnikoak azalduko dira, Europako beste lurralde batzuetan bezala. Baina Europan estatu bat aldarrikatzean, iraganean estatu bat osatu izana mahaigaineratu izan da eta hemen estatu tradizio hori ez da nahikoa baloratua izan.
Sabino Aranak berak zazpi estatu izana defendatzen zuen. Baina estatu bat izatekotan, Nafarroakoa izan zen. Estatu baten erakunde guztiak zituen eta estatu bezala onartua izan zen nazioartean. Eta ez estatu hispano bat historiografia espainiarrak esaten duen bezala. Hori faltsua da. Nafarroak Europako xake mahaian bere tokia izan zuen., Baina horri ez zaio duen balioa onartu. Beharbada gehiegi primitibizatu da teoria politikoa, Aranaren purismorako joera handia egon da. Nafarroa eta Bizkaia parekatu nahi izatea astakeria da ikuspuntu historiko-politikotik.

. Baina, kontuz! Bizkaia Nafarroatik bereiztean, hain zuzen, lurralde desberdin moduan garatzen joango da. Eta lurralde diodanean, egitura politiko-instituzionala esan nahi dut. Eta XIX. mendera horrela iritsiko da. Horregatik euskal laterri aniztasun hori

Horrek nire argudioari arrazoia ematen dio. Nazio zati horiek berez osotasun bat izan nahi dute. Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabak, bakoitzak estatu bat izan nahi du. Prozesu naturala da. Gorputza zatitzen da, baina gorputz-adar bakoitzak osoa izan nahi du.

. Tomasek esan du estatuak XII. mendean hasten direla osatzen. Lehen ere esan dut estatuak XII. mendean erregeen inguruan joaten direla osatzen. Eta giza komunitate jakin batzuk errege jakin batekin identifikatzen dira arrazoi ezberdinengatik, modu naturalagoan edo behartuagoan. Denborarekin eraikuntza estatal horiek fisonomia desberdinak hartzen joaten dira. Historia ofizialak esaten duena da egitura estatal horiek direla, ustez behintzat, izan behar dutenak.
Bestalde, kontuan izan behar da Sabino Arana politikaria dela eta ez historialaria edo filologoa. Bere planteamenduari eman nahi dion oinarri historikoa, une horretan ezagutzen denetik dator. Eta zer ezagutzen da orduan? Ez da historialaria, beraz, ez du historiografia ezagutzen. Ezagutzen duena XIX. mendera heldutakoa da. Beraz XIX. mendean Bizkaia, Gipuzkoa edo Arabaren egitura juridiko-instituzionalaz hitz egiten dutenean, ez dira historiografia egiten ari; doktrina politikoa egiten ari dira. Erresumaren gainontzeko lurraldeekiko errealitate juridiko-politiko desberdina duten lurraldeak horrela jarraitzeko duten eskubidearen arrazoiak ematen dituzte. Errealitate bat dago eta euskarri juridikoa bilatu nahi zaio, ez historikoa. Orduan, Aranguren y Sobrado XIX. mende hasieran Bizkaiaren independentzia defendatzen ari denean, ez da historiografia egiten ari; berak esaten duena zera da: "hau horrela da printzipio juridiko hauen arabera".

Historiografia ikuspuntu internoago batetik, historiografia espainiar eta frantsesaren menpekotasunetik aparte, berreskuratzea egiteke dagoen lana da. Euskal Herriko unibertsitateek ahalegin berezi bat egin beharko lukete errealitateen azterketa barrutik egiteko, eta errealitate horiek kanpoko beste errealitate batzuen zati bezala ez aztertzeko, une batzuetan kanpoko errealitate horien zati izan bagara ere, zati garrantzitsuak gainera. Batak ez du bestea kentzen.
Gure kulturaren planteamendu zehatzago bat beharrezkoa da. Gure ondare historikoa eta gure memoria kolektiboa ezagutu behar ditugu, jakin dezagun baturik egon garenean aske izateko aukera izan dugula, gizarte aske bat osatu dugula. Nire ustez, batasunik berriro lortu ez badugu, herri estatikoa izan garelako izan da. Herri germanikoei toki batean egurra emanez gero beste toki batera joaten ziren egurra ematera. Balkanetan menperatuak izan eta Frantziaraino hurbiltzen ziren. Baskoiak euren askatasuna mantentzen saiatu ziren, baina horrek ez du zerikusirik visigodoen ahaleginarekin. Visigodoek penintsula menperatu izan ez balute, desagerturik egongo lirateke sueboak, bandaloak, alanoak eta beste asko bezala. Horrelako herri trashumante batek, ez badu lurralde bat menperatzen (feudalki menperatu gainera), menperatua eta suntsitua izango da. Baskoiak, ordea, erromatarren aurretik ere hemen mantendu dira. Hor 3.000 urteko historia dago egiteko eta Gaztelaren barruan egin duena historia horren atalak besterik ez dira. Haurrei ikastoletan historia nazionala irakatsi behar zaie. Eta historia nazional hori badugu, ez dugu asmatu behar. Hori da erronka.
Bestetik, Nafarroako tradizio politikoaren eta Sabino Aranak bultzatu zuen gainontzeko lurraldeetako tradizio kulturalaren arteko sintesia sustatu beharko litzateke.

. Ez dira nahastu behar herri baten historia eta estatu baten historia. Eta Nafarroaren kasuan (Nafarroa diodanean Euskal Herria esan nahi dut) hori, izatea nahiko genukeenaren historia egitea litzateke. Baina hori historia azientifikoa egitea da, historia periolojikoa egitea... historia ere ezin zaio esan horri. Hori da hain zuzen sarritan historiografia frantsesak eta espainiarrak egiten dutena. Eta, noski, hor oker bat dagoela ikusten dugunez, hori saihestu behar dugu. Ez dira gertakizunak nahiko genukeen euskal edo nafar estatuaren arabera interpretatu behar. Historia zientifikoa egin behar da. Honekin zera esan nahi dut: ez direla helburu baten arabera "neurtu" behar, ontzat emanez bideratzen baldin badute, eta txartzat okertu egiten badute, baizik eta azaldu nolako eragina daukaten. Oso lerro meheak banatzen ditu bi alderdiak, baina hortan datza zientifikotasuna.

Erabat ados nago. Dokumentazioari eta gainerako arrastoei hitz egin arazi behar diegu. Baina hortik ezin da etorkizuneko ondoriorik atera.

. Horrek ez du esan nahi iritzi politikorik ez dugunik. Baina historialaria hitz egiten ari denean, zientzialaria ari da hitz egiten (edo hala beharko luke) eta ez politikaria. Nik iritzi horiek ezin ditut nire lanean islatu.

Izpiritu irekiz eta inolako pasiorik gabe egin behar da historia. Herri guztiek historian zehar batzuetan asmatu eta besteetan huts egin dute. Ekintza eta erabaki guztiek ondorio batzuk izan dituzte: gauza batzuk saihestea lortu da batzuetan, adaptazioari esker mantentzea bestetan... Hortik aurrera garrantzitsuena iragan hori nolakoa izan den ezagutzea da. Gero, herriek euren etorkizuna aukeratzeko ahalmena dute. Teoria politiko bat osatzeko elementuen bila iraganera joatea akats bat da.

. Jende guztiak argi izan behar duena da iraganak ez duela behartzen. Gertakizunak nola izan diren, zergatik eta zein ondorio ekarri dituzten aztertu behar du eta hori guztia berak nahiko lukeen gizartetik bereizten jakin behar du.

Baina historiak egungo errealitatea baldintzatzen du. Egungo errealitatea ezagutzeko aurretik gertatutakoa ezagutu behar dugu. Egungo arazoari etorkizunean irtenbide bat emateko aurreko gertakariak ezagutzea ezinbestekoa da, baita ezagutza horren hausnarketa egitea ere. Gizarte guztietan horrela gertatzen da eta guk ezin dugu historia tabu bilakatu.
Egun larriagoa da Espainia eta Frantziako historiografia ofizialek egiten duten manipulazioa eta inposaketa, guk hemendik egin ditzakegun akatsak baino. Egia da ezin dugula haiek egiten dutena egin. Baina askatasuna bultzatu behar dugu estatu horiei aurre egiteko. Arazoa ez dago historiografia ezberdin bat defendatu nahi dugunongan, beste aldeko teilatuan baizik, Espainiako eta Frantziako estatuak indartzen dituztenengan (batzuetan inkontzienteki).

Hori bakoitzak lan egiteko orduan duen onestasunaren araberakoa da. Presioak badaude eta marjina zaitzakete. Garrantzitsuena egiten den lanarekiko zintzoa izatea da eta egiten diren baieztapen guztiak justifikatzea.

. Irtenbidea ez da haien bide berberak jarraitzea. Arazoa gaindituko da, hain zuzen, horretan erortzen ez bagara.