Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
larunbata 2024ko apirilaren 20an
ARGOTA: HITZ-JARIO EZEZAGUN HORI
Iparraldeko historia berrian
buhameak
–ijituak– edota
kaskarotak
mintzo izan dira nolabaiteko argota. Beren hizkuntza euskararekin nahasten zuten, eta hartara, hizkuntza berezi eta mordoiloa egin ere. Iragan mendeko Jean Barbier apez garaztarrari esker ezagutzen ditugu Euskal Herrian bizi eta bertan integratu ziren buhameak. Idazle baxenafarrak Garazi eskualdeko Antxitxarburuko Buhamiak izeneko liburuxkan, haien nondik norakoak agertu zizkigun, baita agertu ere, beren hizkuntzak euskararekin egin nahasketak.
Adibide baterako, hona aita batek bere haurrari errana: «
Adibide baterako, hona aita batek bere haurrari errana: «
Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk
». Hots, «
haurra kanta zak, arno gehiago ukanen duk
». Hona hemen euskaraz aritzean zerabilten hitz sorta:
Xori
: ohoin;
Xoritu
: ebatsi edo lapurtu;
Marrun
: senar;
Miruni
: emazte;
Mitxai
: alaba;
Xaho
: seme;
Puxka
: arma;
Buterrago
: gehiago. Hauek guztiak argotatzat jo ditzakegun ez dakigu, baina Barbierren aburuz, arrotzek, euskaldunak kasu, ez konprenitzeko horrela mintzo ziren buhameak.
BUHAMEAK ETA KASKAROTAK.
Alicia Stürtze historialariak, «Agotak, juduak eta ijitoak Euskal Herrian» izenburuko liburuan,
Lapurdiko kaskarotak: ijito ala agotak?
diren itauntzen digu. Agotak Nafarroa Garaiko iparraldean bizi zen jatorri ezezaguneko giza taldea izan zen. Agot hitza ere, XVI. eta XVII. mendeetan irain gisa erabilitako hitza da. Stürtzeren aburuz, kaskarotak buhameen kastakoak ziren, Lohizune eta Ziburun kokatuak batez ere. Euskaraz ederki mintzatzen zuten, nahiz azkeneko silaban kargatzen zuten beren hitz jarioa. Erromintxela mintzatzen zuten, eta haien pasadizoak eta kontakizunak albokoek uler ez zitzaten erabiltzen zuten.
Mintzaira haren berezitasuna hiztegian omen zetzan, ez ordea egituran. Alegia, joskeran eta aditz jokoan. Elementu hauek euskaratik jasoak zituzten hein handi batean. Hiztegi hura urri samarra zen, 350 bat hitzek osatua. Hona zenbaitzuk:
Mintzaira haren berezitasuna hiztegian omen zetzan, ez ordea egituran. Alegia, joskeran eta aditz jokoan. Elementu hauek euskaratik jasoak zituzten hein handi batean. Hiztegi hura urri samarra zen, 350 bat hitzek osatua. Hona zenbaitzuk:
Aria
: harria;
Pishia
: pixa;
Orga
: kotxea. Goardia zibilak izendatzeko
bruia
hitza zerabilten. Larrua jotzeari edo txortan egiteari
txibatu
zeritzoten. Eta nahikoa dut berriz,
buterrau ez dut behar
konparazione.
XAKILIXUTEN ARGOTA.
Gure egunotara etorriaz, euskaraz ez da ia-ia argotik egiten. Buhame edota kaskaroten kasuan ez bezala, egungo haurrek, esaterako, espainol eta frantses joskera darabilte gehienbat. Hendaia eta Ziburuko ikastolaraino iristen da espainolaren eragina ere. Euskarazko hitz berriak urriak dira, eta argot molde bakarra frantsesez egina da. Ladix Arrosagarairen ustez –Ziburuko Piarres Lartzabal kolegioan irakasle egun–, ezin da ziur erran argotik ez dela, edo ez dela izan. Iparraldeko laboral herri euskaldunetan sakonki aztertu beharko litzateke hori ziurtatzeko. Amikuze, Garazi eta Baigorrin bereziki, oraino antzerki herrikoia egiten den eskualdetan.
Bere zalantzaren froga gisa Ladixek irakaskuntzan eginiko ibilbidean bilduriko hitzak ditugu (alboan jarriak). Irakasle honen iritzian, ontsalaz, egungo argota euskarazko hedabideek sortu beharko lukete. Horren adibidetzat, Antton Olariaga komikigileak sorturiko
Bere zalantzaren froga gisa Ladixek irakaskuntzan eginiko ibilbidean bilduriko hitzak ditugu (alboan jarriak). Irakasle honen iritzian, ontsalaz, egungo argota euskarazko hedabideek sortu beharko lukete. Horren adibidetzat, Antton Olariaga komikigileak sorturiko
Xakilixut
pertsonaia eredu bezala jarri ere. Xakilixut litzateke argota mintzo den bakarrenetarik bat. Beldur da Ladix, egon dagoen argot apurra galduz joanen ote den, eta berririk sortzeko gauza ez garela izanen.
Argotaz mintzo garelarik, aipatzekoa da Ipar eta Hegoalde artean azken hogei urteotan hizkuntzan nabari den distantzia. Distantzia hau erdaren eraginez zabaldu da hain justu. Eguneroko mintzaira, frantsesaren nahiz espainolaren argotaz edo ironiaz kutsaturik dago. Euskaraz hazi eta hezi diren gazteengana hurbildurik, hezkuntza osoki euskaraz eginik ere, haien zirkuluetan ez dager argotik. Hizkuntza berezia egiteko orduan frantsesean aurkitzen dituzte argotean aritzeko erreferente bakarrak
Argotaz mintzo garelarik, aipatzekoa da Ipar eta Hegoalde artean azken hogei urteotan hizkuntzan nabari den distantzia. Distantzia hau erdaren eraginez zabaldu da hain justu. Eguneroko mintzaira, frantsesaren nahiz espainolaren argotaz edo ironiaz kutsaturik dago. Euskaraz hazi eta hezi diren gazteengana hurbildurik, hezkuntza osoki euskaraz eginik ere, haien zirkuluetan ez dager argotik. Hizkuntza berezia egiteko orduan frantsesean aurkitzen dituzte argotean aritzeko erreferente bakarrak
Argotezko zenbait esamolde Iparraldean
Iritziak: «Segurtamena emateko»:
leher'in baietz/ezetz, leher'in ta zapart, leher'in ta zin, ehun mila sorgin/debru
. «Iritzia ezezkorra»:
ez du tirrit ulertu, ez du tirrit/alferrik/kaka balio/merezi, hau edo uli putza...
«Gezurra»:
zipotza
.
Kalifikapenak:
«Zozoa»:
zapart joana burutik, net zozoa, buruan teila bat(zu) eskas, buruan bi sosenik ez ukaitea, buruko hariak kurutzatuak, buru nahasia. Ergel, ments, perreka, tristea, triste paketa, tetele, tetele borda.
«Motela»:
malestruka, tipula, kakola, bare-kurkuila, kuia lilia, eskalapoina, lukinka, ttarttaleta, torta, ttuta, ttuttulina, minttulina, errementa.
«Ezdeusa»:
herresta, behar gabe sortua, tzarpila, zirtzila, pistoleta, perttoila, brilila, kixkila, pipila.
«Espantua»:
aho haundia.
«Burugogorra»:
koska, gauzak buruan ukaitea ez aztalean.
«Arbuiagarria»:
urdea, urde-urdea, urde ustela, urde mekanika, hastiala, urde ustel zikina.
«Ederra»:
Katzo
. «Kuriosa»:
kutzu, kurios pint'erdia.
«Irringarria»:
zapart'ingarria
. «Usain txarra»:
usain pestia.
«Beti zerbait gehitzeko»:
mokotila, ttarttala.
«Isti barrasta dabilena»:
barraka
.
Egoerak
adierazteko esaerak, hauek: «Akitua»:
kakina izan.
«Beldurtua»:
kaka saltatua.
«Sosik gabe»:
tturrindua izan.
«Zainetan»: pil-pil. «Arrabots, gorabehera frango»:
gaitzeko/debrien komeria/korrida/pataska
.
Ekintzak
aipatzeko esamoldeak berriz, honako hauek: «Norbait jo»:
oloztatu, kalitu, egurtu, jipoitu, galtzak berotu, zafratu, txintxinfrikatu, birrindu.
«Jokabidea aldarazi»:
haxean/plomian ezar.
«Norbait aizatu, kasatu»:
pikutara/antzaren ferratzeara igorri, pakemazu hortik.
«Indar egitea»:
gostian sakatzea.
«Bost axola zait»:
ontsa futitzen naiz, ontsa kakite'ut.
«Irri egin»:
irriz urratzea, hertzeak botaka irriz aritzea.
«Nahitaez lortzea»:
zakutik edo zorrotik.
«Kexatzea»:
norbaitekin paperak makurtzea.
Eta azkenik, «norbait nardatzea»:
norbaiti ezkilak joitea, norbaiti gaita hanpatzea
Euskaraz berez sorturiko egoera bitxiak
Ipar eta Hegoaldeko euskaldunen harremanek egoera eta hitz nahaste-borraste anitz ekarri dute zenbaitetan. Nik nehaurek irri eta barre egin izan dut zenbaiten hitz mordoiloa entzunik.
Agur:
Topo egitean, agur batez egiten da diosala Iparraldean. Hegoaldiar zenbaitek, iritsi orduko kanporatzen ari ote ziren uste izan dute orain gutxi arte.
Sarri:
Iparraldean sarri arte batez erranen dizute gero arte. Sarri hitzak berehala erran nahi du ere.
Usaia:
Usaia hitza, ez da usainaren esanahi berekoa. Iparraldean usaian diote ohikoan esateko. Beraz, kasu nahaste-borraste usaingarria senti baitezakezu Iparraldekoekin solastatzean.
Ardura:
Ardura hitzaren esanahia guztiok ezagutzen dugu. Iparraldean, ardura hitza usaia hitzaren sinonimoa bezala erabiltzen da. Kasu! berriz.
Mentsa:
Zuberotarrek ergela esateko mentsa diote. Iparraldean ametsa ez baizik amentsa diote, baita mentsa elearen bitartez gutxi adierazi ere. Adibidez: eguerdiko 12ak hamar ments dira. Ments hitzak zerbaitek edo norbaitek zerbait eskas duela esan nahi du hortaz. Horregatik ergelarena, kontuz!
Aizturra:
Aitzur hitzaren sinonimoa dira guraize eta artazia. Ez dezagun aitzurrarekin nahastu gero. Behinola Iparraldetik idatzi artikulu batean honela idatzi nuen: «
Ikastolako haurrek hiru urterekin badakite aizturrak ondo erabiltzen...
» Aldizkari honetakoek, haurrek aizturrak ez baina aitzurrak ederki zerabiltzatela jarri zuten. Perurena eta Saralegi harrijasotzaileek badute segida, ez kexa! Pasadizo bat azkenik. Herri Urratsen karietara, Senpereko aintziran bi euskaldun ari dira solasean. Iparradekoak zera erraiten dio hegoaldiarrari: «
Beraz, egungo kultur pestan engaiatua zira zu ere?
». Hegoaldiarrak, gaizki ulertu nonbait eta hona erantzuna: «
Ez motel, ni ez naiz hona engainatua etorri, inondik ere
». Hura enkontru lazgarria. Bati gogoa samurtu zitzaion, bestea erabat samurtu zen berriz. Engaiatua ez da engainatua izatea, konpromezua hartzea esan nahi du. Samurtua egotea Iparraldean hasarre egotea da berriz
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Zigor Olabarria Oleaga
#2
#4
#5
Ane Ablanedo Larrion
Azkenak
2024-04-22
Garbiñe Larrea Iturralde
Intsusaren bigarrena
Joan urteko udaberrian idatzi nuen intsusari eskainitako aurreneko artikulua eta orduan iragarri nuen bezala, testu sorta baten aurrenekoa izan zen. Sendabelar honen emana eta jakintza agortzen ez den iturriaren parekoa dela nioen eta uste dut udaberriro artikulu bat idazteko... [+]
2024-04-22
Eneko Bachiller Otamendi
Arrain-zoparako, besterik ezean, itsasoko igela
Amonak sarritan aipatu zidan badela arrain bat, garai batean kostaldeko herrietako sukalde askotan ohikoa zena. Arrain-zopa egiteko bereziki ezaguna omen zen, oso zaporetsua baita labean erreta jateko ere. Beti platerean oroitzen dut, eta beraz, orain gutxira arte oharkabeko... [+]
2024-04-22
Jakoba Errekondo
Lurra elikatu, guk jan
Lurrari begira jartzea zaila da. Kosta egiten da. Landareekin lan egiten duenak maiz haiek bakarrik ikusten ditu. Etekina, uzta, ekoizpena, mozkina, errebenioa, emana, azken zurienean “porru-hazia” bezalako hitzak dira nagusi lur-langileen hizkuntzan.
2024-04-22
Garazi Zabaleta
Txaramela
Pasta ekologikoa, ortuko barazki eta espezieekin egina
Duela hamabi urte pasatxo ezagutu zuten elkar Izaskun Urbaneta Ocejok eta Ainara Baguer Gonzalezek, ingurumen hezkuntzako programa batean lanean ari zirela. Garaian, lurretik hurbilago egoteko gogoa zuten biek, teoriatik praktikara pasa eta proiektu bat martxan jartzekoa... [+]
2024-04-21
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
'Cristóbal Balenciaga' telesaila
"Nabaritu dadila euskaldun batzuok euskaldun baten istorioa kontatu dugula"
Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]
Eguneraketa berriak daude