Txema García: “Guggenheim Urdaibai proiektua engainu baten historia da” 

Kazetari erretiratua, baina ez dirudi hala denik, idazle Txema Garcíak (Barakaldo, 1952) “Urdaibaiko maleta” argitaratu berri du, IPES (Gizarte Ikasketen Sustapenerako Institutua) kultur elkarteak argitaratua. Izaera distopikoa duen eleberria da, 2036. urtekoa, eta Guggenheim museo berria eraikitzeko proiektuan sartzen da. Bi egoitza ditu Gernikan eta Muruetan, Urdaibaiko Biosfera Erreserban. Bi bertsioen aurkezpenen zurrunbiloaren erdian, egilearekin hitz egin genuen.

Ekologistak Martxan: Zergatik eleberri hau orain?

Bada, gai hori argitzeko ahaleginean egindako jauzi baten ondorio logikoa izan da. Bi urte baino gehiago  daramatza gai horri buruz asko idazten, baina hori guztia beste kazetaritza-formatu batetik egiten zuen, hala nola iritzi-artikuluetatik. Beraz, aurtengo udaberriaren hasieran beste ikuspegi literarioago batetik egiteko aukera planteatu nuen, ez kazetaritza-hurbilketa bat baino hobea edo okerragoa delako, baizik eta fikziozko loturak eta errealitatea sortzeko aukera ematen zidalako, eta, batez ere, iritzi-artikulu batean hain berezkoak eta komunak ez diren beste elementu emozional batzuekin istorio bat islatzeko aukera ematen zidalako.

EM: Eleberri distopikoa da, 2036. urtean kontatzen dena. Zer lortu nahi zenuke denboran jauzi hori eginez?

Irakurleek gerta daitekeenari aurrea hartzea. Imajinatzeko moduan jar daitezela, erakundeei proiektuak zentzurik gabe inposatzen uzten badiegu, azkenean, ondorioak guk ordainduko ditugula.  Eta hori ez genuke onartu behar. Azken batean, etorkizunera egindako bidaia bat da oraina prebenitzeko; izan ere, askotan, herritarrei gertatzen zaiena da, eraso jakin batzuen aurrean erreakzionatzen duenerako, beranduegi dela.

EM: Eta hemen uste duzu euskal herritarrak berandu ari direla erreakzionatzen?

Ezetz uste dut, baina inoiz ez da nahikoa modu orotarikoan jokatzen duen eta hasieratik proiektu hau “Bai edo Bai” egingo zela ebatzi zuen botere bati aurre egin ahal zaion guztia. Eta esan behar da Busturialdeko biztanleriak oso ondo erreakzionatu duela agintarien “burutazio” horren aurrean, bai Bizkaiko Foru Aldundiaren bai Eusko Jaurlaritzaren norakoak zuzentzen dituzten agintariek, biak ere EAJ buru dutela, PSEren laguntza ordainezinarekin, zeina guztiz toleratu baita haren eskakizunetara.

EM: Definitu ezazu “burutazio” bat dela museo hau Urdaibain ezartzea…

Bai, hala da. Bestela, nola kalifika dezakegu hamazazpi urte eskas daramatzan proiektu bat, tintazko ibaiak ez ezik, altxor publikoari gastu ekonomiko handiak eragiten dizkiona eta kezkatuta egon beharko luketen agintariek denbora asko galtzen dutena, herrialde honetako biztanleriaren beste premia oinarrizkoago batzuei erantzunez, hala nola familia askok bizi duten prekarietatea edo gazteek dituzten etxebizitza-arazoak, beste askoren artean? Eta “burutazio” bat da; izan ere, orain arte, eta 2008an Sukarrietako kolonietan inposatzen saiatu zirenetik denbora asko igaro den arren, ez dira gauza izan proposamen zehatza, dagokion arrazoibidearekin, eta nahitaezko bideragarritasun-azterlanak barne hartzen dituen plan ofizial bat aurkezteko. New Yorkeko Solomon R. Guggenheim Fundazioak berak ere, onura handia jaso duenak, oraindik ez du horri buruzko adierazpenik egin.

EM: Orduan, horrek esan nahi du gizartearen behar jakin bati erantzuten ez dion zerbait dela?

Hori da. Izan ere, “burutazio” hori ez da sortzen herritarren eskaera batetik edo gobernantza parte-hartzaileko prozesu baten ondorioz, baizik eta ordena- eta aginte-jarrera elitista hartzen duten kargu instituzionalen adierazpenetatik, betiere botere-taldeek egindako iruzkin interesdunen bidez eta dirulaguntza publiko handiak jasotzen dituzten komunikabide batzuei interesa duten filtrazioen bidez, eta hori guztia inolako bide instituzionalik jarraitu gabe. Hasteko, “Bai edo Bai” egingo dela esan zuten, argi eta garbi inposatuta, baina orain badirudi tonua pixka bat modulatu dutela, aurkitu duten oposizioa ikusita. Eta, azken batean, proiektu honek ez dio erantzuten Euskadiko artearen edo kulturaren munduaren benetako eskaerari, eta ez da horri buruzko kontsultarik egin orain arte herrialdeko kultura-sektoreei. Hau da, inposatutako ustezko “premia” bat da.

EM: ¿Y que supone que la Fundación Solomon R. Guggenheim de New York no se haya manifestado aún al respecto?

Bere ohiko jardunbidea da. Proiektu hau ezartzeak dakarren “sasi-garbiketa administratiboa” eta irudi-higadura toki-erakundeen esku uzten du beti, eta haiek eragiketaren onura potentzialak baino ez dituzte aipatzen. Funtzionatzeko modu horretaz harago, esan behar da, funtsean, proiektu hau ez dela kulturala, turistikoa baizik, eta, gainera, turismo-kargaren ahalmena gaindituta duen eskualde batean instalatu nahi dela. Herrialde honek beste kultura-ekipamendu batzuen premia askoz ere larriagoak ditu, eta, gainera, ez daude atzerriko marken mende, hala nola museoen, Historiaren eta Euskal Gizartearen Museo Nazional baten edo Industriaren eta Berrikuntzaren Museo baten eremuan. Baina hori bezain larria da aipatzea Solomon R. Guggenheim Fundazioak ez duela inolako esperientziarik edo ezagutzarik Arte-Naturan, hori baita urrezko prezioan “saldu” nahi digutena. Hiri handi eta turistizagarri batean esku hartzen dute beti. Frankizia-eredu bat da, eta mendekotasun organikoak sortzen ditu, enpresa multinazional eta elitista horiek guztiek egiten duten bezala. Enpresa horiek frankizia-hartzaileak, funtsean, metropoli honen onurarako diren baldintzen mende jartzen dituzte. Marka bat prezio altuan erosten dugu, eta bizitza osorako jartzen dugu.

EM: Baina EAJ proiektu hori saltzen ari al da artea eta natura lotuz? Ez al da horrela?

Arte-Natura kontzeptua (gutxiengo batzuentzat, printzipioz) masa-turismoarekin eta Guggenheim Bilbao motako eraikin batekin lotuta egon beharko litzateke. Eraikin hori hiritarra da, eta ezin zaio aplikatu, ez urrutitik, Urdaibairen paisaia naturalari, ez baitu inolako gehigarririk behar, hobetu eta babestu baizik, etorkizuneko belaunaldientzat. Proiektu honetan, kulturak tresna-funtzio hutsa du, laguntzakoa, ez du berez funtziorik; frankiziadun “marka” baten, “sasi-garbitze” handi baten eta eraikuntza-proiektuen mende dago. Eta gurea bezalako kultura minoritario batean, izaera horretako interesen mende egotea ostrazismoan jarraitzera kondenatzea da. Hau da, inork ez du alde batera uzten funtsezko gaia ez dela artea, baizik eta gure naturaz baliatzea, kasu honetan biosfera-erreserba batez, izaera inbaditzaileko proiektu turistiko bat eta gauzatu nahi duten “ezkutuko agenda” sustatzeko.

EM: Zer esan nahi du “ezkutuko agenda” horrek?

Bada, Eusko Jaurlaritzak eta hiru aldundiek inola ere aireztatu nahi ez duten plan bat da, baina turisten kopuru ikaragarria erakarri eta gure kostaldea eta gure paisaia higiezinen espekulazioaren xede bihurtu nahi duena. Hala, hotel-plazak mugarik gabe handitzen ari diren bitartean, gure seme-alabek alokairuen gehiegizko prezioei egin behar diete aurre, independizatu nahi badute, edo familiaren etxean geratu behar dute, arrazoizko prezioan etxebizitzarik aurkitu ezin dutelako. Eta, gaur egun, badakigu turistifikazio masiboak ondorio kaltegarriak dakarzkiola beheko eta erdiko klaseen ekonomiari: enpleguen prekarizazioa, bizitzaren kostuaren igoera, gentrifikazioa, tokiko egoiliarren desplazamendua higiezinen espekulazioaren ondorioz, ingurumen-narriadura, azpiegituren saturazioa, hondakin-arazoak, tokiko kultura-nortasunaren galera. Eta hori guztia dagoeneko gertatzen ari da munduko toki askotan eta gure herrialdean bertan.

EM: Baina munduko herrialde eta hiri askok Guggenheim Museoa izan nahi dute…

Bai, baina, oro har, herrialde eta hiri horietako elite ekonomiko eta politikoek zehazten zuten asmo hori. Egia esan, planeta osoan hogeita hamar hiri hautagai baino gehiago egiaztatu badira ere (Berlin, Brusela, Bucarest, Helsinki, Hong Kong, Munich, Rio de Janeiro, Salzburgo, San Petersburgo, Singapur, Tokio…), horiek guztiek Guggenheim museo bat eraikitzea baztertu zuten azkenean, edo hainbat gorabehera izan ondoren instalazioak itxi zituzten. Eta guztiek gastu handiei aurre egin behar izan zieten beren proiektuak abian jartzeko, eta azkenean ez zuten ezer absoluturik egin. Hau da, proiektu honen babesleek aipatzen ez dutena marka horrek porrot egiteko duen arrisku handiari buruzkoa da.

EM: Hau da, guk beste batzuek aurretik lortu ez zutena lortu nahi dugu?

Hori da, baina orain zerbait estrabotikoa dator, barregarria ez esatearren: Bilbok badu Guggenheim museoa, eta munduan, gaur egun, marka horretako beste hiru museo daude: New York, Venezia eta Abu Dabi. Beraz, Guggenheim Museoa Urdaibain eginez gero, gure herrialdeak Guggenheim Museoko hiru sedes-eraikin izango lituzke (Bilbo, Gernika eta Murueta), munduko beste hiru eraikin adina. Horrek ba al du logikarik? Azken batean, ez al du esan nahi kultura gehiago kolonizatzen denik? Urdaibaik ez du behar natura horretako museo bat. Aspalditik behar zuena, eta egin ez dena, epe luzerako Inbertsio Ekonomikoen Plan Integrala da, eta ez orain modu txarrean bizitzen ari dena.

EM: Eta zer beste inplikazio izango lituzke proiektu hau egiteak?

Asko, baina oso garrantzitsua da Guggenheim markak norberarenarekin amaitzen duela, gainjarri egiten dela eta lausotu egiten duela, guztiz opakua ez bada. Are gehiago gutxi urbanizatutako lurralde batean. Proiektu hau eraikiz gero, bake eta oroimen historikoaren “Gernika marka” bereganatzeko arriskua dago, baita Santimamiñe bezalako elementu sinbolikoen esanahia lausotzekoa ere, besteak beste, gure kultur ondareaz gain, euskara, azken batean, euskal nortasuna. Azken batean, gure burua babesteko modu bat izango litzateke, baina, gainera, guk gastu guztiak ordaindu beharko genituzke. Era berean, adierazi behar da gurea bezalako kultura minorizatu bat defendatzeko estrategiak, azpiegiturak, programak eta ekintzak berritu eta bultzatu beharrean, proiektu honek kanpoko mendekotasun handiagoa esan nahi duela betikotasunarekin; izan ere, frankizia horrekiko loturak kanon iraunkor bat ordaintzera behartzen gaitu, ekintza propioak egiteko aukera murriztuz, eta hori ez da hutsala eta, Bilboko Museoaren kasuan bezala, urtean 6 eta 8 milioi euro artekoa da.

EM: Termino ekonomikoetara ekarriz gero, zer ekarriko luke proiektu horrek?

Proiektu honetarako gutxi gorabeherako kostu gisa erabili den dirua, hasiera batean, 140 milioi euro ingurukoa da. Zenbateko hori ezin da onartu, eta logika arrazional orotatik kanpo geratzen da, herri honetako Kulturako aurrekontu murriztuak murriztuko dituelako, lehendik zegoena eta datozen urteetan bultzatu beharko litzatekeena. Betiko hipoteka bat da. Kontraesankorra da, halaber, aurrekontu ekonomiko handiko proiektua izanik, baita “estrategikotzat” eta “naziokotzat” ere, Busturialdea Suspertzeko Plan berrian “trakzio-proiektu” gisa ere ez jasotzea, nahiz eta, gainera, guztion artean gasturik handiena izateaz gain, berak, berez, gainerako guztiak gainditzen dituen.

EM: Eta zer dakar Biosfera Erreserba batean eraiki nahi izateak?

Beno, hori jada ez da “burutazio” bat soilik, benetako “ekozidio” bat baizik, planetako biosfera-erreserbetatik bakar batek ere ez duelako museorik, eta are gutxiago arte-multinazional batek “marka frankiziatuaren” ezaugarri horiek. Aurrekari oso kaltegarria izango litzateke. Munduko mundua haztea izango ginateke. Horrez gain, Biosfera Erreserban dagoen biodibertsitate gero eta urriagoaren gaineko eraginak eragin izugarria izango luke. Eta oso mehatxatuta dauden espezie batzuentzat, hala nola bisoi europarra, arrano arrantzalea, amiltxori txikia, benarriz zejudoa, mokozabala, koartza inperiala, burruntzi espezie batzuk, salikornia izeneko landarea eta algak (zostera), heriotza-epaia izango litzateke.

EM: Zer inpaktu gehiago izango lituzke Urdaibaiko ingurumenean?

Asko eta asko, oso izaera eta ondorio desberdinekoak, padurako gunerik kalteberenean “bide berde” bat eraikitzeko asmotik hasita, Gernikako Dalia eta Muruetan eraiki beharreko museoa lotuko lituzkeena; bestetik, palafitoa, zurezko pasabide bat, 3 metroko altuerakoa, 2,20 metroko zabalerakoa eta kilometro bateko luzerakoa, oinezkoentzat, bizikletentzat eta garraio elektrikorako; azken batean, estuarioaren erdi-erdian irekidura bat, eta, azkenik, itsas-lehorreko jabariaren babesa murriztea, eremu horretan 100 metrotik 20 metrora jaitsi baita, museoaren eraikina egokitu ahal izateko helburu bakarrarekin. Baina hori ez da hemen amaitzen…

EM: Are afektazio gehiago egongo lirateke?

Jakina, eta proiektu honen aurka egiteko arrazoi eta argudioen zerrenda amaigabe batekin jarrai genezake, hala nola Murueta bezalako herri bat, 300 biztanle baino gutxiago dituena, urtean lau hilabetez gutxienez 140.000 turistek inbaditzea, eta hori, zifra erlatiboetan, honako hau litzateke: Mexikoko biztanle guztiak (130 milioi biztanle) Bilbo bisitatzea urtero; proiektatutako kokalekuetako uholde-arriskuak; gauekotasunez eta maltzurkeriaz egiten ari diren diru-kutxa publikoen kargura administrazio-sastrakak “kentzearen” lan oso garestiak; hirigintza-arau asko aldatzea; Astilleros de Murueta enpresa legez kanpo egotea, 2018an enpresa horri eman baitzitzaion Francoren araubidea aipatutako ontziola instalatzeko; enpresa horrek hartzen duen eremua eta orubea eraistearen eta garbitzearen ondoriozko gastuak altxor publiko horri egotzi nahi izatea, “kutsatzen duenak ordaindu egiten du” printzipioan oinarrituta; eskualde honetan egin nahi den “hirigintza-pilotakada” eta beste sinfin bat.

EM: Orain, joan gaitezen literaturara. Zer dago “Urdaibaiko maleta” eleberri honen atzean? Zertaz hitz egiten digu?

Bada, logikoa denez, hori guztia, baina baita gaikako beste hari batzuk ere, hala nola artearen eta boterearen arteko harremanak, oroimena eta memoriarik eza, kanpoko eta barneko kultura-kolonialismoa, gazteen prekarietatea, sistema kapitalista honetan sortzen zaizkigun kontraesan pertsonalak, barru-barrukoak eta politikoak, estetika versus etika, hizkuntza lubaki gisa, euskal nortasun garaikidea, kapitalismo kulturala eta artearen etxekotzea, etab. Hortik harago, eleberriak fikzioa eta kronikotasuna, memoria familiarra eta gatazka estrukturala erlazionatzen ditu, erresistentzia duen komunitate baten eta paisaiak, kulturak eta biografiak fagotatzen dituen sistema baten arteko talka kontatzeko. Hala, Urdaibai ez da soilik ingurune mehatxatu bat: mundu garaikidea galtzeko prest dagoenaren ispilu bat da.

EM: Eleberria gaur egun igarotzen al da?

Ez, 2036. urtean gaude. Urdaibai Biosfera Erreserba lurraldea, kultura eta sinbolika eraldatzeko eragiketa sofistikatuaren agertoki bihurtu da: museo berri bat ezartzea (Guggensteim), bi egoitzarekin, bata Gernikan eta bestea Muruetan. Proiektuak, botere politiko-ekonomikoak bultzatuta, modernizazio kulturalaren eta garapen jasangarriaren diskurtsoaren pean, espekulazio-, turismo- eta deserrotze-olatu isila sortzen du. Eta, diskurtso ofizialekin batera, ahots disidenteak agertzen dira, tokiko historian ezkutatzen zirenak, museoaren azpian dagoen interes-sarea nabarmentzen dutenak eta lurraldean errotutako bizitzeko eta arte baterako eskubidea eskatzen dutenak.

EM: Hau da, etorkizunerako bidaia al da?

Bai, baina orainaldia prebenitzeko asmoz egina. Alderdiak (letra larriz, badirudi dena estaltzen duela) duela urte batzuk “Museoa” ezarri zuen Urdaibaiko Biosfera Erreserban, herritarrek proiektu horri egindako gaitzespen nagusia alde batera utzi ondoren. Hala ere, ez dago dena galduta, eta batzuek uste dute Naturaren aurkako atentatu hori atzera bota daitekeela oraindik.

EM: Zer pertsonaiak eusten diote tramari?

Pertsonaia nagusia Irati da, protagonista. 28 urteko neska da, Arte Ederretan lizentziatua. Lan prekarioak ditu, bere belaunaldiko gazte gehien-gehienak bezala, eta bere bizitzari zentzua eman nahi dio. Gernikako Museoko egoiliar izateko beka bat lortu zuen, eta han hasi ziren kontraesanak. Berak ez du mundua salbatu nahi. Zer munduk utzi dion ulertu nahi du. Eta bidaia horretan, beste pertsona batzuekin topo egiten du, beste zauritu batzuekin, munduan egoteko beste modu batzuekin. Azaltzen ez duen artista batekin, deseroso sentitzen da. Beste edozein presentzia baino pisu handiagoa duen ama batekin. Baimenik eskatzen ez duen komunitate batekin antolatzen da.

EM: Zer gehiago esan diezagukezu eleberri honi buruz?

Bada, liburu honek ez ditu hainbeste irakurle bilatzen, konplize baizik. Erakusten ez dena begiratzen ausartzen den jendea. Esaten ez dena entzutekoa. Deseroso dagoena ukitzen. “Urdaibaiko maleta” ez da irekitzen: zeharkatu egiten da. Ez da azaltzen: sentitu egiten da. Ez da ageri: harri baten antzera erortzen uzten da bidearen erdian. Bakoitzak erabaki dezala hura saihestu, jaso edo bota. Narrazio honetan, Urdaibai ez da agertoki bat. Pertsonaia bat da. Sinbolikoki kolonizatutako lurraldea, non botereak bandera estetikoa landatu nahi izan duen. Baina hemen, lurralde hori altxatzen da. Astindu egiten da. Barrutik kontatzen da. Inoiz hitz egiteko gonbidapenik jaso ez zuten ahotsetatik. Marjinetan sartzen ez diren memorietatik. Beraz, maleta horren barruan ez dago ez arroparik ez bidaia-artikulurik. Egiturak desegonkortzen dituzten keinu minimoak daude. Arte batzuk ez ditu apaintzen, eten egiten du. Feminismoa ez da oihu egiten, praktikatu egiten da. Ekologia bat ez da berdez margotzen, baizik eta zaintzen duten, irauten duten, gogoratzen duten gorputzetan irudikatzen da. Horregatik, eleberri honek ekaitza izan nahi du paradisuan. Insurrección poetikoa. Eleberriz mozorrotutako adierazpen politikoa. Artea tresna gisa, lurraldea identitate gisa eta memoria premia gisa ikusteko gonbidapena.

EM: Azkenik, non dago eskuragarri?

Lehen azaldu nahiko nuke kontu bat. Eleberri honen gaztelaniazko bertsioaren onura guztiak (orain Iñaki Aurrekoetxeak euskarara itzuli berri du) Gernika Palestina herritarren ekimenera bideratuta daude. Ekimen horrek Palestinako herriarekiko elkartasun-ekintzak bultzatzen ditu, Israelen egoera sionista eta kriminalak ezartzen dizkion apartheidaren eta genozidioaren aurka. Aurki daitezkeen lekuei dagokienez, esan behar da Durangoko Azokan egongo dela (abenduaren 5etik 8ra, biak barne), eta Bilboko liburu-dendetan (Anti-Liburudenda, Deustuko Liburudenda, Elkar, Zamudioko Atea, La Ilusa, Zirika…), Obaban (Gernika), Haize Liburudendan (Mungia), Casal Liburudendan (Romo – Getxo), Luma Liburudendan (Bermeo), Ekoetxean (Bilbo) eta Ekologistak Martxan elkartearen egoitzan (Barakaldo), bai eta datozen asteetan gehituko diren beste salmenta-puntu batzuetan ere.