Urtero bezala, ekainean, Sagarrak-Ekologistak Martxanek Jane Jacobs pasealekua egin zuen, udalerri bakoitzeko auzoak ezagutarazteko, denboran zehar izan duen bilakaera ezagutzeko, eta oraindik ere auzoaren bizitza eta fisonomia nola aldatu den konta diezaguketen pertsonak izan zituen lekuko, haiek han bizi izan zirenetik gaur egun arte, eta interes historiko, arkeologiko, artistiko eta geografikoko alderdiak barne hartzen dira.

Edizio honetan ibilaldia, Matadero inguruan hasi zen (Gaztanabaltza). San Migel errepidetik abiatzen den lehen gunea da, Gaztelatik eta Nerbioi arroko hainbat udalerri zeharkatu ondoren (Urduña, Amurrio, Laudio, Ugao, Arrigorriaga) Basauritik sartzen zen bide zaharra, bere ostatuan (gaur egungo udalak okupatzen duen orubean) geldialdia eginez, azken helmugara iritsi baino lehen, Bilbon. Gaur egun, Udal Obra Brigada dago hiltegian. Eta eraikin horren ondoan Marienea emakumeentzako zentroa dago. Bertan ikastaroak eta prestakuntza egiten dira, eta emakumeak bertaratzeko lekua da aspaldidanik, eta erreferente da eskualdean.

Arizgoitiko gune hori Basauriko gune neuralgikoa zen zentzu askotan. Udaletxea eta ur-biltegi bat ere bazituen (kale batzuk udaletxearen atzetik), gaur egun parke txiki bihurtua, eta hiltegia ere bai. Hau, hazten joan zen eta oinarrizko zerbitzu horiek (ura, elikadura, kudeaketa) behar zituen nukleo baten azpiegitura-beharren isla baino ez da.

Udaletxearen aurrean, Arizgoitiko plaza dago, eskola zaharrak eta maisu-maistren etxeak gaur egun berreraikitzen ari diren zentroa. Bisita egin zuen taldearen artean istorioak entzun ahal izan ziren; baten batek irakasle gisa ere lan egin zuen. Eta nabarmendu zen inguru horretan ermita bat zegoela, San Faustokoa, jada desagertua, baina bertako historialari hil Román Garcíaren idatziei esker haren berri dugu.

Ibilbidea jarraituz, Trintxerako zubia gurutzatzen da eta, horri esker, orbain horrek udalerriaren orografian duen garrantziaz hitz egin daiteke. Beste behin ere, trenbidea igarotzeko elementu bat da, oso garrantzitsua inguru horretan, komunikaziogune gisa; ibaiaren ondoan jarraitzen duen trenbidea, lehen aipatutako Gaztelarako sarrerako bidea. Ez da ezohikoa pentsatzen badugu geltokiaren izena Bidebieta (Bi bide) dela, Basauri beti izan baita bideak elkartzen diren lekua (Gaztelakoa eta Nafarroa-Aragoi), eta gaur egun gutxi gorabehera Burgoserako eta Donostiarako autobideek eta ibai-arroek (Nerbioi eta Ibaizabal) hartzen dute. Inguru hau guztia zaharrenetakoa da, San Fausto urbanizatzeko plan berri batekin eta lubakira begira zeuden eraikin xumeak aurretik eramango dituen plazarekin. Lursail horren zati handi bat La Basconia lantegiarena zen, eta haren arrastoa ageri da oraindik ere hark lagatako orubeetan dauden eraikinetan.

San Pedro eliza edo Zinema Soziala eta eraikin erantsia dira. Guztiek izaera soziala izan zuten bere garaian herritarren zerbitzurako. Oraindik gogoratzen dira pertsonak eta bisitarien orduko emanaldiak. Izan ere, eremu hori guztia aldatu egin da 1950eko hamarkadaz geroztik, zelai-lur hori altuera txikiko eraikinak hazten hasi zenetik, oraindik ere bertan zeudenak, baita ondorengo hamarkadetan inguru horretako landa-paisaia aldatzen joan ziren beste batzuk ere. Eta nola ez, etxe berriekin batera, biztanle berrien oinarrizko elikadura-beharrak betetzen dituzten auzoko saltokiak agertzen dira, ibaiaren ertzean dauden fabrikek erakarrita. Gaur egun, Begoñako Ama Birjina eta Balentin Berriotxoa kale nagusiak dituen gune honek saltokien gune zalapartatsua izaten jarraitzen du, baita tabernetan topaleku ere.

Bisita Miradoreen inguruan amaitu zen; ez da kasualitatea Mercabilbao dagoen ibaiaren meandro baten gaineko ebaketa horri horrela deitzea. Hemendik, lurraldearen zati handi baten ikuspegi pribilegiatua izan daiteke. Mercabilbao inguruan, hainbat dorretxe egon ziren, horien artean Landa dorrea, gaur egun desagertuta dagoena, baina XIX. mendean Aita Laureano Landeta jaio bide zena, baserri, errota eta burdinola bihurtutako dorrearen hondakinetan. Hau ez da kasualitatea. Inguru horretan presa-hondar batzuk daude oraindik, bat Begiratokietatik ikus daiteke (Kultur Etxearen albotik hobeto), bestea Artunduagako zubitik Arrigorriagara doan oinezkoentzako bidezidorretik.

Beharbada, hemen azaldutakoa ez da asko Basauriko historia handia eta historia txikia ezagutzeko, baita udalerria bizi, erabili eta hazi zuten pertsonena ere. Baina haiek baino lehen, beste batzuk izan ziren, K.a. 400. urtean. C, Malmasin mendiaren tontorrean bizi izan zirenak. Bertako lehen biztanleak dira, gero Finagara jaitsi zirenak erromatarrak iritsi ondoren, eta bertan bizitzen jarraitu zutenak gutxienez V., VIII. eta IX. mendeetan. Gero, beste leku askotan bezala, milurteko-aldaketaren aldera, haranak hartzen ditu jendeak (Arrigorriaga, Ugao, Basauri, San Migel – Handik, 1510ean, ordura arte zegoen eta Arrigorriaga besterik ez zen udalerritik bereizteko erabakia hartu zen.

Basauritik leku asko daude mendi honen tontorra ikustea eragozten dutenak. Baina gaur egungo eraikinak, garaienak behintzat, irudimenez ezabatzen badituzu, arazorik gabe ikusi ahal izango dituzu. Ai, Malmasinak hitz egingo balu! Zenbat istorio kontatu ahal izango nituzkeen inguruaren bilakaeraz eta igarotako jendeaz!

Kronikaren egilea: José Manuel Matés Luque.