Unha filla e unha castaña pérdense. Iso é o que di o refrán. De aí o costume de facer as solicitudes de matrimonio baixo castañas? Castaña, Castanea sativa, que non foi! A casa foi a dos castiñeiros: construción, mobles, baldos para bustos secos, colares e cencerros, pas de meollo, fleje da quesería, taninos para curtir e decorar peles, follas para curas, flores para cera de vodas mortuorias e funerais, cabichas e aros para barricones de carreto, tinguidura de seda negra... Con todo, nas prazas de carboeiro e nos fogóns non tivo boa reputación. Boa reputación como combustible do lume. Pola contra, gozou dunha gran reputación como combustible da xente. Foi un alimento importante para moitas das nosas xeracións anteriores. O libro de relatos da provincia de Gipuzkoa escrito por Juan Ignacio Iztueta e publicado en 1847 di: “En Gipuzkoa hai casas, moitas máis, que se alimentan ás mañás de seis ou sete cravos da quesería reunida no seu termo, e que se alimentan ao aire libre de todo o pequeno macho, de carne e óso, e que venden no mercado a máis de cen mil fanegas de queixo. Toda a demarcación das boas probinzias é o lugar da castaña”. Pola súa banda , Salvador Zapirain Ezeiza Incumbo, na súa biografía Txantxangorri kantaria, di: “A Ari tamén lle desbaste ver os vidros que se perden polos castiñeiros que foron os nosos iñudes de bo corazón. Si, díxome a nosa ama de cría, moi ben certo. Case a metade do noso sustento por cada catro lavabos foi, até agora, castaña. Amaika é un tamborileo asado. Un tarro de sidra Amaika con castañas asadas. No latexado das castañas asadas escoitamos os contos de Iñun, doces e asustadizos. Amaika bertso tsar e berri kantatu gara ante castañas asadas.”

Esta dependencia deste alimento queda reflectida no enorme saber da castaña perdida. Costume de modelar ou de injertar, centos de variantes para injertar ás vajas de pé de enxerto. Normativas públicas para a reforma de castiñeiros. Rigor no coidado das castañas. Técnicas avanzadas de moenda, recolección, recepción e conservación. Diferentes formas para comer. E para expresalo todo, a inmensa prosperidade da linguaxe, a inmensa riqueza da linguaxe.

Só ocupareime das técnicas de conservación das castañas durante tantos meses. A castaña almacenábase para ser recollida a finais de verán e durante todo o outono e durante todo o inverno. Non se seque no mesmo morcoso, sen debullar, sen ler. Si, as morcillas lense como as mazas, é dicir, debúllanse. Estes montículos ou pilas levaban á casa ou se facían na mesma castaña, enchendo unha empalizada de estacas e zardas ou pedras, e cubríndoas con helechos e arbustos. Estas construcións forestais, xeralmente redondas e de até vinte metros cúbicos, teñen numerosos nomes: quesería, quesería, cilo, silo, niño, ezpile (espille), isquindia, kirikinusia, castaña... No interior da casa, as castañas curábanse nos aparadores ou andeis que se chamaban castañas. Tamén no faiado, volteando a pila todos os venres e engadindo un pouco de sal.

Alguén colle a castaña e apodérase desa inmensa sabedoría!