Bizkaiaren ideiari buelta eman zion belaunaldikoa zen Sorne Unzueta, Batzokiko jende idealistaren kordakoa, Sabino Aranaren ausardia galdu haren ordezkari. Sorne jaio zeneko 1900. urte borobileko Abandok ez dakigu ze itxura izango zuen, baina Bilbora anexionatu berri zen hiri, portu eta landen nahaste hura eta Bizkaia osoa ikusten ahaleginduko gara hemen, idazlearen bihotz-begietatik.

Bizcaya por su Independencia Sabino Aranaren liburuak bazterrak astindu zituela zortzi urte baino ez zirenean igaro bataiatu zuten Sorne Unzueta idazle izango zena Abandoko San Bizente elizan. Dena zen Bizkaia orduan, gainerako Euskal Herriak batuko zituena. Sorne abertzaletasunean, kristautasunean eta erdal hizkuntzan hazi zen, Albiako Lorategi ikusgarriak zelaiak ziren Bilbo zaharrean, ibaiadarreko ortuen, merkataritzaren eta ontzigintzaren paisaietan. Euskaldundu egin zen, ezin zelako abertzale izan euskara ikasi, erabili eta besterenganatu barik. Hori ere asko aldatu da, Abandoko Errepublika beste, Euskal Herrian urteotan.

Gaur egun Abandora bazoaz, Kafe Antzokia aurkituko duzu San Bizenteko elizaren alde batean, eta bestean Sabin Etxea, Aranaren jaiotetxearen lekuan eraikia. Iruña kafean hartu zenezake zerbait, eta Ibañez de Bilbao, Henao, Ajuriagerra kaleetan galdu, Bizkaiko hiriburuko auzune lasai, zabal eta nobleenetarikoan.

Isozaki dorre bikiek osatzen duten ate metafisiko zatarretik Zubizuri parera jaitsi eta tranbia hartzen baduzu, Bilboko puntetako batera iritsiko zara minutu gutxian, korrontearen kontra. Sorne Unzuetak hantxe –Atxuriko eskolan– ikasi zuen idazten, eta emakume formala eta leiala izaten. Atxuritik ez urrun, Zazpi Kaleak dominatuz, Solokoetxeko irakasle-eskola zegoen. Lau urtez ibili zen han Sorne, ikasketok burutu arte. Solokoetxera igotzeko Bilboko igogailu famatuena har zenezake Iturribide kalearen aho-ahoan, Unamuno –Txabi Etxebarrieta, esango lukete puristek– plazan.

Bilbotik bagoaz

Bagoaz Bilbotik kanpora, Sorneren maitasun eta beharlekuen bideetatik. Izan ere, irakasle zereginetan Errigoitin egon zen Sorne Unzueta 1922an, bitartean Fruizen bizi zelarik. Errigoiti eta Fruiz desberdinak dira, baina Bizkaiko nekazal giroaren adibide izan bide ziren: herri txikiak, denak ezagun, alpapa usaina eta aroztegi bana, idi parea lotuta mantso, hormaren kontra.

1925eko Lemoa ere antzerakoa zen, baina hara trena, tranbia, Tailerreta auzoko mailu eta torlojuak iritsiak ziren. Eta baita porlana ere. Cementos Lemona 1917an sortu zen, Julien Israel Blum teknikari frantsesaren patenteei jarraiki, ordurako punta-puntakoak ziren labe bertikal, boladun errota eta lehortze sistema iraultzaileekin. Harrobiko dinamita-kolpeen artean ematen zuen lezioa Sornek Elizondon, eta Lemoan bizi zirela jaio ziren hiru seme-alaba: Andone, Jon Ander eta jaiotzean hil zen Iñaki. Berangon klaseak emateko Lemoatik Algortara aldantza egin zuenean piztu zen gerra, eta baita, beste bi aldiz, bizitza ere: orduan jaio zitzaizkion Gotzontze eta Sorne txikerra.

Abertzale Batzakoa

Getxoko bazter lasaietan ibaiadarretik dabiltzan ontzi pisutsuei begira geratuz gero ez da konturatzen bat zeinen gar bizia pizten zen Bizkaiko herri hartako kaleetan Sorne Unzuetak Emakume Abertzale Batzaren izenean hitza hartzen zuenean gerra aurreko mitinetan. Garai hartako kronistek diote Sorneren hitzak zirela “euskal emakume abertzalearen aldeko aldarria, eta benetako pizgarria aberriaren jainko-hatsa suspertu dadin euren bihotzetan”.

Espainiako Gerra Zibilaren tunel beltza aurrean, Sorne, lau ume txikiak hartuta, Asun ahizparekin Goizeko Izarra ontzian erbesteratu zen Frantziara. Sorneren Euskadiren aldeko lanak, ostera, ez ziren amaitu: alemanek okupatutako alderdira mezuak helarazten zituen. Diktadura erortzen ikusi zuen, baina ez Bizkaia libre, 2005ean Urdulizen hil zenean. Sorneren paisaiak, beraz, asko dira: Ibaizabaleko urak, Errigoiti, Arratia, sasia, euskara. Txangoa Bilbo osoari begira bukatuko dugu, 1952ko Artxanda poemako bere hitzekin: “Ama, ez dot gaur ikusten/ geure ikurriña/ goiz guztitan bezela/ mendi ganean./ Zer jazo ete da?”.