"Emakumearen hiritartasuna ez dago behar bezala eraikita"

Egunkaria hartu dizut gaur goizean. Azalean ziren giza irudien artean, hamar nituen gizonezko, bakarra emakumezko. Bederatzigarren orrialdean baino ez dut ikusi emakumezkoa protagonista: genero indarkeria kasua zen. Hori dugu benetako mundua, ala haren errepresentazio nola-halako bat besterik ez?

Hara, errepresentazioak munduaren parte dira. Zuk dakarkidazuna ere, horixe da, parte bat. Jakina, oso ohikoa, zabaldua, emakumearen irudi eskasia hori esan nahi dut. Hala ohi da kultur, politika, kirol, zientzia eta gisako aldizkari eta agerkarietan. Aldiz, bestela da pertsonak –izan gizon, izan emakume–, gauzaki egiten dituzten aldizkarietan. Hor bai, hor emakume asko baino gehiago dago. Jo ezazu, adibidez, Espainian aurrerakoia omen den El País egunkarira, jo iragarki orrialdeetara, han bai, han asko baino gehiago dira emakumeak. Beraz, arlo batzuetan asko dira emakumeak eta haien errepresentazioak; beste batzuetan, aldiz, zero. Eta, horrekin batera, gorputzak edota gorputz zatiak lehenengo orrialdera ekartzen dituzten aldizkariak dituzu. Ikuspegiak dira, emakumeak gizartean duen espazioaren ikuspegiak, baina partzialak betiere. Horixe da arazorik larriena.

Ikuspegi partzial horrek ez ote du haren araberako mundu ikuskera jakin bat sorrarazten gure baitan?

Jakina, munduaren ikuspegi zatikatua erakusten badigute, halaxe egituratuko dugu geuk ere. Baina ikasia dugu errealitatea beste era batera aztertzen, hau da, geure ideologiaren, kulturaren, historiaren eta egunero barneratzen ditugun kultur jakien arabera. Baina bai, hedabideak, zer esanik ez dago, guztiz inportanteak dira, errealitatearen ikuspegi bat eraikitzen dute eta. Ikuspegi horrek, bestalde, indar handia du, irudimenezkoa delako, testuaren, irudiaren eta ahotsaren laguntzaz bestelako dimentsio batera heltzen delako. Fenomenoa miragarria da, nahiz eta edukia penagarria izan, erotzekoa da eta. Horrek ez digu gizon-emakumeoi elkarrengana biltzen uzten, ezta elkar ezagutzen ere, estereotipoz betetako edukia da eta.

Eduki horiek nahitara sortu eta erakusten dizkigute?

Jakina, bada, nahitara sortzen dizkigutela! Intentzio osokoak dira. Hemen, hedabideek erabakitzen dute zer argitaratu, noiz, non eta nola. Jo dezagun telebistan bertan ere: guk ez bestek erabakitzen du –dela heriotza baten kasuan, edo itsasontzi baten bahiketarenean–, zer eta nola zabaldu albistea, gure baitan halako eta halako interpretazio eta ustea ezartzeko… Izugarria da errepresentazio horiek duten eragina! Izugarria!

Intentzio osoz ageri dira emakumeen errepresentazioak ere? Intentzio txarrez, beharbada?

Haietarik asko bai, ikuspegi urri murritza delako, bai emakumeari eta bai gizonari dagokionean ere, maila sinbolikoan behintzat. Halarik ere, misoginia karga handia dute, eta azal-haragizko emakumeak baliogabetzera jotzen du; emakumea ez ezik, emakumeak. Aldi berean, gizona –gizon oro eta maskulino den oro–, nagusitasun mailan jartzen du. Egunkaria ekarri duzunez, begira haiek zenbat espazio eskaintzen dioten gizonek jokatzen dituzten kirolei. Joko eta jolasak egiten dituzte gizonek, gerra egiten dute, politika, ekonomia jasangarriari buruzko legeak… edota, nire herrialde Mexikon bezala, emakumeei erabakitzeko eskubidea ukatzeko legeak egiten dituzte. Penagarria da, zinez! Hedabideek tarte handia eskaintzen diote gizonek egin nahi duten horri, haien interes, jakin-min eta gainerako eginkizunei. Batzuetan sortzaile, besteetan ludiko eta artistiko… Besteetan suntsitzaile; nola den gerra.

Joko eta jolas egiten dute gizonek. Zer egiten dute bitartean emakumeek?

Emakumeek lan egiten dugu lur honetan. Munduko alde gehienetan, egun osoz jarduten dugu lanean. Are gehiago, hegazkinetik jaitsi eta lanean segitzen dugu, deskantsatzen dugu eta lanean segitzen dugu. Ikaragarria da, emakumeek lan asko egiten dugu, beti lanean. Interesgarria da oso, eta antropologo naizenez diotsut. Gazterik, jolas ludikoan jarduteko tartea du emakumeak. Baina, laster, desagertu egiten da hori eta lan domestiko, komunitario, pribatuak hartzen du emakumearen denbora guztia: denbora guztia lanean ari gara emakumeak! Eta sakelako telefonoaren aro honetan, ez dugu intimitate tarte txiki bat ezertarako!

Beste batzuetan, emakumeak elkarrekin biltzen dira, gobernatzeaz hitz egiteko, egoera hau iraultzen saiatzeko, antolatzeko, ekintza zibilak egiteko, ekintza politikoak, eta, azken finean, gure hiritartasuna errebindikatzeko. Ikaragarria da pentsatzea hasiberriak garela horretan, Latinoamerikan ez ezik, hemen Europan, emakumearen hiritartasuna ez dago eta behar bezala eraikita. Horregatik biltzen gara, bizian hainbat orduz, gure lekua toki guztietan dagoela asmatzeko, konbentzitzeko, argumentatzeko. Eta toki guztietan ez bada, nahi dugun toki guztietan behintzat egon nahi dugula adierazteko, bizitza publiko, politiko eta pribatuetan egon nahi dugula esateko. Beste era batera egon. Beste modu batera partekatu behar dugu mundua gizon-emakumeok. Hori da nire nahia, eta beste askorena; zenbait gizonena, besteak beste.

Emakumeek bere aldetik egin behar dute lan beren helburuen bila, ala ondoan izan behar dituzte gizonak?

Historiaren bidez erantzungo nizuke. Gauza asko kanpotik inposatu dizkigute; ez gizonek ez emakumeok erabaki gabe, esan nahi dut. Kasu horietan, gizartearen, ekonomiaren eta politikaren egitura aldaketak izan dira eragile. Beste zenbait aldaketa, berriz, geuk eragin ditugu. Ni, esaterako, emakumeek borroka handia egin duten tradiziokoa naiz. Borroka egin dute, hainbat eta hainbat aldaketa gerta daitezen, eta gizonekin batera jardun dute. Hor dira berdintasunaren alde lan egiten duten gizonak, gizon inportanteak, batzuk sozialistak, beste batzuk liberalak, anarkistak, komunistak… utopia horietan sinetsi dutenak, emakumea ondoan ikusi dutenak. Era berean, emakumeak ere bere gisa saiatu dira, gizonen gogoaren kontra ere bai, askotan. Zera datorkit, adibidez, Ingalaterrako parlamentuan katez loturiko emakume haiek, emakumearentzako boto eskubidea aldarrikatu zutenak.

Gizonen borondatearen kontra ez ezik, haien erakundeetan bertan ari ziren borrokan. Borroka horiek aldebakarrak izan dira kasurik gehienetan, eta, azkenean, ekintza, protesta, proposamen eta bestelako askoren bidez lortu da helburua, lortu denean, alegia. Izan ere, oraindik ez dugu lortu lehenengo emakume borrokalari haiek, sufragista haiek aldarrikatzen zutena. Ez dugu lortu. Sufragioaren zikloa ere ez dugu bukatu mundu ustez demokratiko honetan ere. Hori ere ez dugu! Beraz, gauzak asmatzea dagokigu, legeak egin, herrialde askotan gizonek oraindik dituzten botere eta pribilegio handiak murriztu… “Eta gainera, kexatu egiten dira! Zer beste nahi dute?” diote.

Diote, gizonek, emakumeez ari, ala?

Bai. Gu bestelako gobernu politikak egiten saiatzen gara, giza eskubideak errespeta diezazkiguten. Adibidez, emakumeen hiritartasuna lortzeko. Paktuak egin beharra dago, zein gutxiengo mailan geratuko garen erabakitzeko. Oraindik horretan ari gara emakumeok, zein gutxiengo mailan geratuko garen paktatzen! Eta oso latza da, oso.

Zergatik da beharrezko enpoderamentua, zuk aldarrikatzen duzun emakumeen botere hartzea?

Giza talde bat mendean egon izanak ondorioak dakarzkio harixe. Menderatuak dira, eta mendetasun sisteman bizitzen ikasi behar du, ikasi behar dugu, eta horretarako, zenbait gaitasun garatu beharrean izaten gara, nola diren obedientzia, menpekotasuna, giza marjinaltasuna… Horiek denak barneratu egiten dira, mendekoari kalte larriak eraginez. Enpoderamentua, berriz, mendekotasun egoeran bizi direnek ere bestelako gaitasunak gara ditzaten sortu dugu, egoera aldatzeko helburuarekin. Alegia, kontua ez da libre izan arte zain egotea “Aizu, ni ere banaiz!” esateko, baizik eta egoera horretan ere “Aizu, ni ere banaiz!” esatea. Egoerari aurre egitea, duintasunez.

Nor bere gisa?

Ez nor bere gisa bakarrik. Saiatzen gara bestela ere. Guk denok arakatze-lan asko egin ditugu, indibidualak, taldekakoak, kolektiboak… Horretan ari gara etengabe, diskriminazioak gure baitan eragin dituen kalte larriez osatzeko asmotan. Genero diskriminazioak ikaragarrizko kaltea egin digu-eta, sexuan oinarritutako diskriminazioak, alegia. Bigarren mailako hiritarrak izan beharra! Nekatuta gaude bi halako lan egin behar izaten, hiru halako idazten, lau halako pentsatzen… aintzakotzat hartuak izateko moduko unibertsitateko irakasleak edo pentsalariak izateko!

Antropologoa zaitugu, hamaika pentsatu eta idatzitakoa, eta politikari ere jardun zenuen Mexikon, diputatu, 2003-2006 bitartean.

Eta oso gogorra izan zen diputatu izatea, nire kontzientzian, eta askoren kontzientzian, berdintasun asmoa izanda jardutea. Baina, benetan, ez gaude berdintasun egoeran eta, hortaz, emakumeak %22 ginela parlamentuan aritzea ez zen batere erraza. Ez ginen %30 izatera ere iristen, nazioarteko hitzarmenak ehuneko horixe aholkatzen duenean, gutxienez, emakumearen parte-hartzea politikan ziurtatze aldera. Mexikon ez genuen besterik, eta, oraindik, %50 eta %50 ditugula esanez ari gara, baina ez da egia. Gutxiengo ginen, eta gutxiengotik jardunda, nola azaldu gauzak inork entzun zaitzan? Nola jardun inor konbentzi dezazun? Hain zuzen gehiengoan diren haien boterea murriztu behar dela esanez ari zara-eta! Botere handi horretaz neurrigabe baliatzen ari direla salatzen ari zara!

Nola moldatu zinen?

Asko saiatuta, eta abildade eta bitarteko asko garatuta, bestela ez dago modurik eta. Eta estudiatu eta ikasi eta beste emakume askorekin ideiak partekatuta. Eta gizonengandik ere ikasita, egiten dituzten gauzak zergatik egiten dituzten horrela ulertu nahian, eta egin nahi ez ditugunak haiengandik ez ikasten, eta denbora guztian horretan egoten, “hara hor beste bat!” bezala begiratzen zaituztela jakinaren gainean, “hara hor beste bat!”.

Gainkarga da hori, ordea. Estres gehigarria.

Emakumeak beti gara horretan, beti ari dira gu aztertzen: ala begiradarekin larrubizitzen gaituzte, ala begiradarekin larrubizitzen gaituzte. Ez dago besterik, beti da bat bera. Horrela da, eta kito.