“1512an Iparraldera erretirako dira Nafarroako errege-erreginak eta erreinua. Idaztear nuen ‘itzuliko’, eta lapsusa ez zen arras gezurtia izango, zeren iparreko erresuma handitik etorri baitzizkion errege kontsorte sonatuak eta laguntza batzuk ere. Haatik oreka gabeko ezkontzak izan ziren beti Nafarroa txikiaren eta Frantzia erraldoiaren artekoak”.

1512ko lapurreta hori, zerrenda luze bateko azkena izan zen, Hegoaldetik bederen. Dena XI. mendean hasi zen, Antso Handia zendu ondoren, haren semeen arteko liskarretan, Gaztelakoak Iruñekoa garaitu eta hil zuelarik Atapuercan. Geroztik Gaztela-Leongo erregeek Iruñeko Erresuma zatika jan dute, Burgosko ateetarik oraingo mugetaraino. 1512koaren aurretiko azken ausikia, larriena ere, 1200. urte ingurukoa, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Durangaldea irentsi zituena. Itsasorako bidea galdurik, Nafarroako Erreinua beste irteera baten bila Iparralderantz itzuliko da, eta banaka bilduko ditu 1530etik lekora Nafarroa Beherea/Baxenabarre osatuko duten lurralde txikiak. Batetik, Lapurdikoak ziren Garazi, Baigorri, Ortzaize, Arberoa... Bestetik, Akizeri lotuak zeuden Oztibarre eta Amikuze, honetan zegoela Bidaxune aldea. Iparraldeko nafar berantiar horiek ez dira txarrenak, alderantziz fidelenak egonen zaizkio baskoien erreinu zaharrari, fidelenak halaber euskal guztien artean lingua navarrorum hizkuntzari.

1512an Iparraldera erretirako dira Nafarroako errege-erreginak eta erreinua. Idaztear nuen “itzuliko”, eta lapsusa ez zen arras gezurtia izango, zeren iparreko erresuma handitik etorri baitzizkion errege kontsorte sonatuak eta laguntza batzuk ere. Haatik oreka gabeko ezkontzak izan ziren beti Nafarroa txikiaren eta Frantzia erraldoiaren artekoak.

Errege kontsorte horietako bat zen Jean d’Albret gaskoia. Emaztea, Katalina, Nafarroako erregina subiranoa, koroaren jabea zen. 1512ko uda hartan biek Biarnora ihes egin behar dute, Katalina jaurerri aske horretako andere subiranoa ere baita, bere aita Gaston IV. de Foix famatuaren ondotik. Haatik Bearno edo Biarno ez da Nafarroako. Bi lurralde bereiziak zirela ber subiranoaren mendeko, agerian uzten digu Joanes Leizarragak testamentu berriko sar hitzean Jean d’Albreti egiten dion eskaintzaz: “Guzizko andre nobel Joanna Albrete Naffaroaco reguina Bearnoco andre guehien (...) denari...”.

Beraz Fernando Katolikoa Nafarroa Garaiaren eta Garaziko eskualdearen jabe sartu zaigu. Jean d’Albret saiatuko da erresumaren berriz eskuratzea 1512ko udazkenean eta 1516ko martxoan, baina bi aldietan partida galduko du. Errege-erreginak laster hilen dira. Horien semea eta ondokoa, Henri II. Albret, bere aldian saiatuko da François I. Frantziako erregegaiaren laguntzarekin, eta bien armada Ebroraino sartuko da. Baina gero atzera egin behar du, eta dena galduko dute Noaingo gudukan, 1521eko ekainaren 30ean. Laster Donibane Garazin sartuko da Gaztelako lur armada.

Hatatik Henri II.ak Nafarroako instituzioak berpizten ditu Donapaleun, 1523ko abuztuan. Baina berehala, irailean, Gaztelako armada Iparraldean behera dabil, izugarrizko suntsiketak eginez Lapurdin, Biarnon eta Zuberoan, baina Baxenabarre/Nafarroa Beherea ezin beretu. 1530ean behin betiko bazter utziko du, Frantziari buruz ezin zaindua baitzaio, muga naturalik ezean: muga politikoa gaur dagoen tokian finkatzen du, edo guti eskas. Geroztik zuzenketa txiki batzuk egin izan dira, baina hain xeheak non aipamen zehatz eta luzerik ez duten merezi, nahiz batzuetan liskarrak ekarri dituzten bi aldeetako artzain eta behizainen artean. Holakoak gertatzen dira halaber Iparraldeko lurraldeen artean ere.

Beraz Nafarroa Beherearen sorrera zor diegu Fernando Katolikoari eta Charles Quint handiari, batak 1512an hasi eta besteak 1530ean bukaturiko ebakuntzari esker. Hara euskal “probintzia” berri bat, hobeki erranik lurralde historiko bat gehiago, zazpigarrena kronologian. Haatik egia da ber armarria dugula Iruñean eta Donapaleun, ber kateekin, eta ber laurelarekin ere, Baxenabarreko bigarren hiriburu honetako gerlari hilen monumentuan bederen. Baina hemengoak Frantziaren zerbitzuko erori ziren, bestaldekoak aldiz Espainiaren mesederako. Biziak ere, batzuk beren ustez frantziarrak ditugu, besteak espainiarrak, gehiengo zabalez.

Bai, nabaria da armarriaren zehar urratu diguten muga, bere ondorio guziekin. 1512-1530eko bortxaketak haur bat egin zuen, Baxenabarre/Nafarroa Beherea. Axular nafarra zen, bazekien zertaz ari zen: gure lurraldeak izendatu zituelarik, Nafarroa bi zatitan aipatu bazuen, segurki ez zen ustekabean horretaratu, ez eta plazerez. Arturo Campion ere nafarra zen, Iruñekoa, eta kontatzen bazakikeen. Arbolak ez digu basoa ezkutatu behar. Zilbor estea Luzaideko beherean ebaki ziguten ganibet ukaldi batez. Ibañetan gertatu bazen, errua orografiari bota zakiokeen, gainera euskararen muga ere gaur han dagoenez. Arnegiko zubian ezin ezkutatu da Nafarroaren urraketa: ezin hobeki adierazten du Euskal Herri osoaren zatiketa. Sinbolo unibertsala den zenbakiaren murrizteak ez du ezer ekartzen.
Haatik nik ere ez dut nire burua engainatu behar. Barbera Gaztelako erregea bazen, anestesista Frantziakoa izan zela nekez uka dezaket. Honek historian barna frankotan Nafarroa sostengatu zuela egia da, baina batzuetan ez ote sokak urkatua sostengatzen duen bezala? Henri II. Albretekoak erran zuen Nafarroa txikiak bi erresuma handiren artean iduri zuela kukuso bat bi tximinoaren artean, batak utzi orduko besteak hartzen baitzuen...

Pierre Narbaitzen arabera, Louis XII. erregeak ere Nafarroa beretu nahi izan zuen, baina Fernando Katolikoa argiago baitzen, lehendu zitzaion. Haatik epe luzera, Frantziako erregeak ere azeri onak izanen dira, zeren Iparraldeko partea emeki-emeki beren erresumara bilduko dute eta han anestesiatuko. Azken epaia Iraultza hastean, biltzar konstituziogileak emanen dio, 1789ko abuztuaren 1eko gau famatu hartan. Iparraldeko beste bi lurraldeen egiturak ere desegin zituen, Lapurdi herria eta Zuberoa herria ezabatuz. Erresumako eskualde handi eta txikiak oro bezala. Erabaki horrek bizkitartean abantaila bat ekarri zigun, hiruak bat eginez, baina zoritxarrez euskal departamendu baten eskaerari muzin eginez. Biarnokoan hetsi zituen eta beti horretan gaude, euskal erakunderik gabe. Ardoa badugu, baina kupela falta, edalontziak ere bai.

Horrela bukatu zen, Iparraldetik bederen, Fernando Katolikoak 1512ko udan hasiriko lana.