"Arbëreshea identitate ezaugarri handiena izan da"

Europako komunitaterik bitxiena ote? Ez dago Kaukasoko azken bailara misteriotsuraino joan beharrik, ezta kostalde artiko izozturaino ere. Errazago: hartu hegaldi merke bat Palermora eta handik Corleone herrira doan autobusa. 60 minuturen buruan Piana degli Albanesira iritsiko zara. “Benvenuti”, irakurriko duzu herriko sarrerako panelean; azpian, albaniar bertsioa: “Mirë se na erdhët”. Hori nahikoa bitxikeria ez, eta albaniar bandera gorriak –arrano beltz eta bi buruduna– atentzioa emango dizu Fiat 500 baten atzealdean erantsita, edo zintzilik hainbat etxetako balkoitan. Dena den, ez dira bertakoak herriminak gainditutako iritsi berriak. Diotenez, arbëresheak XV. mendean lurreratu ziren Mediterraneoko irlan. Siziliarrekin harremana izan dute mendeotan zehar, jakina, baina ez gehiegi; ez nortasun ezaugarri nagusia, hizkuntza, galtzeraino. “Irla barruko irla” da Piana degli Albanesi, hala diote batzuk behintzat.

Giorgio Kastriota enparantzako bankuak toki bikaina dira atseden hartzeko. Ba al zenekien Tiranako plaza nagusiak ere albaniar heroi handiaren izena duela? Bada, herriko plazatik atera gabe, Pietro Manalik jator hartuko zaitu bertako liburutegian. Bera dugu egokiena gure jakin-mina asetzeko.

Azalduko zeniguke zer den arbëreshe herria?

Gure arbasoak Balkanetatik iritsi ziren XV. mendean. Kondairak dio Giorgio Kastriota albaniar heroiaren senideak zirela, baina errealitatea oso bestelakoa da. Antza, aita santuak ordaindutako mertzenarioak izan ziren gure arbasoak, edo besterik gabe, otomandarren erasoetatik ospa egindako albaniarrak.

Bost mende pasa dira jada Balkanetatik iritsi zinetenetik. Nola liteke hizkuntza hain bizirik egotea?

Isolamendua izan da giltza, batetik fisikoa, eta bestetik, komunitateak aukeratutakoa. Kontuan izan ezkontza mistoak 1950. urtera arte ez zirela gauzatu.

Bertako erakundeek ere lagundu dute hizkuntza mantentzen. Elizan arbëreshera erabiltzeak eragin handia izan du hizkuntzaren iraupenean. Izan ere, “greci” (grekoak) deitu ohi digute, gure erritua ortodoxoa delako eta ez katolikoa. 1937ra arte Piana de Greci zuen izena gure herriak.

Denboraldi luze horretan, makina bat arazo eta erasori aurre egingo zenioten, ezta?

Gaur egun bezala, duela 600 urte ere ez zen erraza Siziliako kulturan txertatzea. Arazo handiena gure greziar-bizantziar erritoa zen. Zaila zen onartzea beste kultu bat zuen komunitate arrotza. Txikitan arbëresheraz besterik ez genekien eta isuna jartzen zieten gure gurasoei. Italiera eskolan ikasten zen, baita gaur ere.

Edonola, hizkuntzaren kontrako erasoak biziki handiagoak dira gaur egun. Gaztelaniak edo frantsesak ez bezala, gureak nekez egin diezaioke aurre ingelesaren garaipen martxari.

Zein da, beraz, zuen hizkuntzaren egoera gaur egun?

Hizkuntza identitate ezaugarri handiena izan da guretzat, komunitatea babesteko ezinbesteko tresna. Zaila da garapenaz edo atzerakadaz hitz egitea. Arbëreshera orduz kanpo irakasten da eskolan, baina hemengo ume oro arbëresheraz mintzatzen da etxean nahiz kalean. Begi-bistan dago lehen ez genituen baliabide asko ditugula, hots, liburuak, grabaketak, eta abar.

Albaniarekin nahiko harreman sendoa mantendu duzue, ez da hala?

Gure herriaren eta Albaniaren arteko harremana ez da inoiz eten, euren mendebaldearekiko lotura izan baikara beti. Albaniarrek “odol galdua” deitu ohi digute eta Enver Hoxa agintari estalinistaren erregimenak gure mitoa erabili zuen munduari Albaniaren “irudi ona” emateko. Izan ere, 70eko hamarkadan gutako asko Albanian egon ginen, Tiranak gonbidatuta. Erregimen totalitarioa zen arren, guk nazio-erreferente bat izan dugu beti, hau da, Balkanetan Albania izeneko herrialde subiranoa dago. Aldi berean, lotura honek Erromaren mesfidantza sortu zuen. Esaterako, 60ko hamarkadan, Carabinieri poliziak Calabrian arbëresheak erreklutatu eta hona ekartzen zituen. Ez ziguten esaten eurak ere arbëresheak zirela; helburua bertako jendea ulertzea zen, ustezko gaizkileen solasaldiak hain “sekretuak” izan ez zitezen.

Zerk bereizten zaituzte Balkanetako albaniarrengandik?

Ia 600 urte igaro eta gero oso herri desberdinak gara. Albaniar gehienak musulmanak dira. Guk, aldiz, antzinako erritu ortodoxoari eusten diogu, oraindik ere. Hizkuntza aldetik, egungo albanierak mailegu asko jaso ditu turkieratik azken bost mendeetan, eta gurea, italiera nahiz Siziliako dialektoekin nahastu da denboraldi luze honetan. Agian, eskualde txiroan bizi izana elkarbanatzen dugu bi herriok, Sizilia ere oso atzeratua egon delako. Dena den, egungo Albaniako egoera ekonomiko nahiz soziala eta gurea ezin dira alderatu, inolaz ere.

Aipatu duzun pobrezia hori zela eta, 90eko hamarkadaren hasieran makina bat albaniar etorkin iritsi ziren Italiara. Nolako harremana izan zenuten haiekin?

90eko hamarkadan era guztietako albaniarrak iritsi ziren herrialde honetara, onak eta txarrak, baina Italiako iparraldeak “albaniarra = kriminala” ekuazioari eutsi dio beti. Urte haietan gutako asko itzultzaile lanetan aritzeko hartu zituzten eta, aldi berean, bertako jendeak elkartasun handia adierazi zieten iritsi berriei. Pianan, esaterako, badira primeran integratu diren familiak. Dena den, gauza jakina da beste batzuek espetxean bukatu dutela. Gaur gehiago hitz egiten da errumaniarrez albaniarrez baino.