Malerreka eskualdean, Mendaur mendiaren magalean, Elgorriaga dago. Antzina uste zuten herriko lurrak sendagarriak zirela. Gaixotutako ganadua egun gutxitan sendatzen omen zen bertako belarretan bazkatu eta harriak miazkatzean. Horregatik pentsatzen da elgorriz kutsatutako jendea muino batean kokatuta sortu zela herria.

Herritarrak nekazariak eta abeltzainak izan dira betidanik, baina gaur egun familia gutxi batzuen jarduera osagarria baino ez da ganadua eta laborantzarekin lotutakoa. Berrehun biztanle inguru ditu herriak eta egun zerrategi-zurgindegiak, artisautzako forja lantegia, landetxeak eta jatetxeak dira ekonomiaren motorea.

Klima atlantiarra du, negu heze eta epelak eta uda leun eta atseginak. Mendi eta zokoguneak, erreka anitzen sorleku dira. Herriko basoetan haritza eta pagoa dira nagusi baina gaztainondoa, lizarra, akazia eta pinu landatua ere aurkituko ditugu, zelai eta iratzadiekin batera. Leku paregabea onddoentzat. Izan ere, Elgorriagak badu onddoari eskainitako ibilbide bat, garai batean mando-bidea izandakoa.

Txangoaren ibilbidea Onddo eta Zizaren Kofradiak moldatu zuen orain hamar urte inguru Elgorriagako Udalaren laguntzaz. Toki ezin hobea naturaz gozatzeko, arnasa hartu eta euskal kultura eta usadioak ezagutzeko.

Gaurko proposamena beraz, Onddoen Bidea egitea da. Doneztebetik kilometro eta erdira dago Elgorriaga. Doneztebe eta Leitza lotzen dituen NA-170 errepidetik iristen da bertara. Herriaren bukaeran, eskuinetara, hormigoizko pista batean barrena sartuko gara. Berehala ikusiko dugu onddoari eskainitako monolitoa. Hor hasten da ibilbidea, eta hor ikusiko dugu bide bazterran burdinezko hizkiez osatutako seinalea "Onddoen Bidea". Ez dago galbiderik. Seinale txuri-berdeak jarraitzea beste lanik ez dugu. gainera onddo itxurako irudiak topatuko ditugu sarri-sarri.

Ibilbidea laburra da, baina hasiera latza du. Axkin mendiaren magalera igo behar dugu. Halere, geldialdi asko egiteko aukera izango dugu nahi izanez gero. Ibilbide guztia panel informatiboz josita dago. Lehen metroak egin eta segituan harrizko gurutze bat topatuko dugu. Onddo bide guztian barna topatuko ditugu horrelako gurutzeak, gure arbasoek eskuz landutakoak. Aste santuan, kristoren nekaldia gogoraziz, herritarrek via crucis-a egiten dute hemendik.

Harizti batean gaudela ohartarazten digun karteltxoa ikusiko dugu. Lurra, haritz hostoez estalita dago.

Ezkerretara berriz, ardi borda. Ez da txangoan topatuko dugun borda bakarra. Anitz daude, bazterrotan artzaintzak izandako berebiziko garrantziaren lekuko. Gaur egunean ere, behi, ardi eta zaldiak urteko zenbait hilabetetan Elgorriaga inguruko mendietan dauden herri-lurretan egoten dira. Belarrak eta larreak aprobetxatzen dituzte eta bordetan igarotzen dute gaua.

Hurrengo argibidea onddo mota batena da. Izen zientifikoa, gaztelerako izena eta euskarazkoa agertzen dira. Jangarria den edo ez ere zehazten da. Eta sardeska kopuruak onddo horrek sukaldaritzan duen estimazioa adierazten digu. Nafarroa, onddo barietatean aberatsa da. Hirurehun bat dira jangarriak, baina kontsumorako askoz gutxiago jasotzen dira, apenas ehun mota.

Nafarroako Onddo eta Ziza Kofradia 1994. urtean sortu zen ezagutza mikologikoa sustatzeko. Elgorriagan dute egoitza. Hainbat eta hainbat jarduera antolatzen dituzte urtean zehar, naturarekiko errespetua bultzatuz: argazki rallyak, onddo eta ziza lehiaketak, kaxola lehiaketak... Elgorriagan urtero antolatzen dute festa kofradiakoek. Eta egun horretan zale mordoska gerturatzen da onddoak dastatzeko aukerak erakarrita. Festa horretan kofradekide berriak izendatzen dituzte. Pertsona ezagunak izaten dira aukeratutakoak. Duela urte batzuk Anjel Alkain aktorea izendatu zuten kofradekide.

Adituak dira onddoen munduan, eta aholku garrantzitsu asko ematen dituzte; onddoak biltzerakoan bete behar diren oinarrizko arauak, nola prestatu eta kontserbatu, eta garrantzitsuena, zer ez den egin behar onddoak biltzeko garaian:

- Onddoak errotik atera.
- Pozoitsuak izan ala ez, bildu behar ez ditugun onddoak hondatu.
- Plastikozko poltsatan sartu.
- Baldintza kaskarretan bildu (idorte ondotik edo egun haizetsuak eta gero).
- Zalantza izanik, bildu.

Laster batean errepide batera aterako gara, baina berehala bide zidorrari helduko diogu berriz. Pinudia da nagusi orain eta eskailera batzuetatik karobi batera iritsiko gara. Eta handik zabaldi batera. Trikuharria dago bertan, Mallengo lepoa du izena leku honek.

Bukatu ditugu dagoeneko aldapa gogorrak. Alertzez betetako basoan murgilduko gara eta ibilian-ibilian beste zabaldi batera eramango gaitu bideak. Bunogain mendiari bira ematen ari gara. Aurrez aurre Axkin mendia dugu. Seinaleei jarraituz, aurrera, iturri bat pasa eta iratzadian sartuko gara. Iratzea ganaduarentzako ohea egiteko erabiltzen dela esaten digu panelak. Behe lainoa paisaiaren parte da hemen. Era berean, kolore biziak ikusten dira basoan.

Eta dagoeneko beherantz. Berriz ere hariztian sartuko gara. Bidean egokitutako eskailerek txondor batera eramanen gaituzte. Antzinako ikaztegien eraginez eta etxeko sua egiteko egurra bildu izanagatik, harizti honetako haritz gehienak motzak dira, lepatu egin zituzten-eta urte askoan.

Azken txanpan sartu gara. Igotako guztia jaitsiko dugu ttipi-ttapa eta laster batean hormigoizko pistara aterako gara berriz ere. Sasoi honetan onddoak topatzea miraria den arren bueltaxka egiteaz inor ez da damutuko.

Aspaldiko garaietan bainu etxea izan zuten Elgorriagan eta urtebete barru berriz irekiko dute. Jose Migel Galarregi alkateak esan digunez hamasei millioi euroko aurrekontua du egitasmoak; hotelak 100 gela izango omen ditu eta 50en bat lanpostu sortu nahi dituzte.

Bestalde, Mikologiaren Museoa zabaltzeko ere lanean ari dira. Ondddoen ibilbideko panelak, eta Mallengo lepoan dagoen orientazio mahaia, berritu eta konpontzeko asmoa ere badute.