Erregearen jauregitik euskal aretoetara

Zarzuela XVII. mendean jaio zen Madrilen, oraindik ere Espainiako erregearen bizilekua den jauregian. Hortik datorkio izena generoari, jakina. Sasitik, azken batean, Zarzuela Jauregiari inguruan zeuden sasiengatik (gazteleraz zarza) jarri baitzioten izen hori. Felipe IVk, etxeko maizterra sasoi hartan, biziro maite zituen antzerkia zein musika. Hala, Madrilgo antzerki taldeak kontratatzen hasi zen, gorteko gau luzeetan kantua eta antzezpena uztartzen zituzten lanak eskain zitzaten. Eta horixe da, hain zuzen, zarzuela: noiz antzeztuz, noiz abestuz egiten den genero lirikoa. Europako beste herrialde batzuetan ere sortu ziren antzekoak, opera ospetsuagoaren itzalean beti ere, baina haiek ez zuten noski «zarzuela» izena hartu.

Gorabehera batzuen ondoren, zarzuela bizirik eta indartsu heldu zen XIX. mendera. Orduan finkatu zituen erroak, ikusleen onespena behin eta betiko jasoz. Gero, XX. mendean, loraldia eta azkentzea ailegatu zitzaizkion, bata bestearen ondotik. "Zarzuelarik garrantzitsuenak 1920-1940 bitartean idatzi ziren", dio Josean Garciak, Sasibil elkarteko presidenteak. Orduko musikariek ez zuten ordea ondorengorik izan, eta apurka-apurka zarzuela amatatuz joan zen. Telebista, zinema... badakizue, lirikarentzat garai txarrak omen dira hauek.

Dagoeneko ez da apenas zarzuela berririk idazten, baina zaharrak behin eta berriro antzezten dira, eta arrakastatsu itxura denez. Madril izan da beti zarzuelaren hiriburua, baina Euskal Herrian ere zale asko dago, Josean Garciaren esanetan. Bere taldea, Sasibil, zarzuela antzezteko sortu zen beren-beregi: "Ez gara profesionalak, hau da, ez gara honetaz bizi, baina iritsi gara urte batean 22 emanaldi egitera, eta gehienak Euskl Herrian izan dira. Aurten dozenara iritsiko gara seguruenik. Eta aretoak beti beteta. Zaletasun handia dago hemen, eta talde berriak ere sortzen hasi dira".

Zale asko, baina gazte gutxi horien artean. "Ikusle gehienak emakumezkoak dira, eta 40-60 urte bitartekoak; arte eszeniko guztietan bezala, hain justu", diosku Gonzalo Centenok. Berak zuzentzen duen Barakaldo Antzokia da, hain zuzen, zarzuelaren sustatzailerik garrantzitsuenetako bat Euskal Herrian. Aurten, hamalaugarrenez egin dituzte Zarzuela Jardunaldiak. Ez pentsa jardunaldi trinkoak direnik, hala ere. "Urtarrila amaieratik Aste Santu ingurura daukagu zarzuela denboraldia, eta epe horretan zazpi emanaldi-edo egiten ditugu. Horiek dira Jardunaldiak". Antzeztutako lanak Barakaldo Antzokiak berak ekoizten ditu eta, zuzendariak dioenez, aretoa bete egiten da jeneralean. Zaletasun handia dago beraz, baina Centenok, Josean Garciak bezala, zarzuela genero "ahaztua" dela salatzen du. Hots, laguntza gutxi jasotzen duela.

Sasibil elkartekoek El Caseríoko baserriaren izena aukeratu zuten taldea bataiatzeko, Guridirena delako, seguruenik, euskal zarzuelarik ezagunena. Iaz, Arrasateko Izaskun Murgia elkarteak euskaraz ematea erabaki zuen. "Esaten denagatik, giroagatik... euskaratu beharreko zarzuelarik bada, El Caserío da", adierazi digu Tere Gonzalez elkarteko zuzendariak. Hasieran, zarzuela ospetsua euskaraz egiten zuten lehenengoak zirela iragarri zuten, baina geroxeago jakin zenez, beste saio bat egon zen orain dela hamabost urte-edo, Madrilgo Euskal Etxearen parte hartzeaz. Nolanahi, orduko hark ez zuen oihartzun handirik eduki, edo eduki bazuen mutu da honezkero.

Zarzuelaz galdezka, konturatu gara genero hori aipatzean maiz konparatzen dela operarekin. Eta gehienetan, zarzuela izaten da galtzailea. Gurekin hitz egin dutenek, ordea, generoaren berezkotasuna eta kalitatea azpimarratu dituzte. Josean Garciaren ustez, esaterako, abeslarientzat zailagoa da zarzuela: "Zarzuelan, operan bezain ondo abesteaz gain, aktore ona izan behar da". Horra askoren aldarrikapena: zarzuelak sasitik hartu zuen izena, baina ez da sasi-generoa. Eta are gutxiago sasi-opera.