Aitak, guk galdetu gabe ere hitz egiten zigun horretaz. Esaten zigun gu zergatik geunden han, zergatik galdu zuten gerra... Erakutsi zigun zer zen beretzat euskaldun izatea, eta etengabe gogorarazten zigun Euskal Herrira itzuli behar genuela, azkar itzuliko ginela esaten zigun. Haiek ezin zuten sinetsi Bigarren Mundu Gerra aliatuak garaile zirela bukaturik frankismoak segi ahal izango zuenik. Ez zuten inongo dudarik aliatuek lagunduko zigutena, eta espioitza zerbitzu euskaldun bat ere horregatik zegoen. Benetan sinesten zuten Errepublika itzuliko zela eta Errepublikarekin gure estatutuak segida bat izango zuela, nahiz eta haien amets politikoa Euskadiren independentzia zen.

Nik uste azkenean jan zutela aliatuen esperantzetatik-eta galduta geundela. Kandelari itxaropen su pixka bat geldituko zitzaion agian, baina Galindezen heriotzarekin hura ere itzali zen. Bakarrik geundela ohartu ziren. Galindez New Yorken bahitzea, Santo Domingora eramatea, segur aski bidean torturatu, eta itsasora botatzea... hori segidan jakin zen erbestean, eta kolpe handia izan zen, esperantzaren azkena. Handik aurrera itxaropen bakarra Franco hiltzea bihurtu zen.

Ez zen erraza izan. Nik ez dakit lanean nola moldatuko ziren, baina Amerikan espainiarrak gorroto dira, eta beraz euskalduna zarela deskubritzen duten arte zaila da ongi moldatzea. Amerikako independentzia gerra lotsagarria izan zen, beldurgarria, ingelesak ez bezala espainolak ez ziren batere finak izan hango lurra uztean, eta beraz espainiarra izatea ez da ohore handiz janzten den titulua, eta gure gurasoek hori ere borrokatu behar izan zuten.

Ez, beti izan ziren euskaldunak. Aitortu behar dut aita azken urteetan oso gustura bizi izan zela Venezuelan, hein handi batean XVIII. mendeko Caracaseko Konpainia Gipuzkoarraren historia deskubritu zuelako. Horrekin barrua irauli zitzaion, eta Venezuela askoz gertukoago sentitu zuen. Baina nire aita hiltzera zihoanean, azken arnasa gainean zuenean, gure amari deitu omen zion eta esan: «Goazen etxera, goazen Algortara», horiek izan ziren bere azken hitzak. Horrekin konturatu nintzen, nahiz eta han integratzea lortu, herriminak zenbateko lana egin zuen bere barruan.

Oso sentimendu zaila da hori haur baten larruan. Gainera ni hiru herritan bizi izan nintzen, Argentinan, Uruguayn, eta Venezuelan. Eta beti esaten dut, Benjamin de Tudela, Nafarroako judua, bere bidaian Europako ghettoz ghetto ibili zen bezala, gu, erbesteratuon haurrak, euskal etxez euskal etxe bizi izan ginela. Neurri batean gure gurasoek euskaldunak egin nahi izan gintuzten, baina ez ziguten inolako trabarik jarri venezuelarrak edo uruguaitarrak izateko. Gure gurasoek lortu zuten beraiek sufritu zutena guk ez sufritzea, nahiz guk ere sufritu genuen gurea. Hain zuzen ere horregatik, ezkondu eta gero Euskal Herrira itzultzea erabaki genuen. Senarra eta biok pentsatu genuen: «Hemen erabaki beharra dago; edo euskaldunak izan, edo venezuelarrak izan». Eta hona etorri ginen, ez genuelako gure semerik Atlantikoaren alde bietara hanka bana zuela utzi nahi, ez genion seme bati guk bizi izandako angustia hura pasarazi nahi. Afera da orain, ni euskalduna izanik ere ezin dudala amerikarra ez naizenik esan. Hogeita hamar urte baino gehiago dira hemen nagoela, eta hala ere ez daukat egun bakar bat ere Ameriketan nagoela uste ez dudana. Gaur goizean ere, esnatu naizenean, uste nuen Ameriketan nengoela.

Oso pobreak ginen baina bagenuen biblioteka. Eta nik, nire anaien gelan lo egiteko adina gainditu nuenean, aitaren bibliotekan hartu nuen ostatu, han jarri zidaten gela, liburu artean. Gela horretan liburu pila bat, eta bi koadro baino ez zeuden, bat Migel Anjelen Moises, bere lurra ikusi gabe hiltzen dena, eta bestea Algortako portuko argazki bat. Eta hori bai, idazmahaiaren gainean, Bizkaiko Forua. Hiru horiek izan ziren aitaren pertsonalitatearen giltzarriak. Berak esaten zuen Bizkaiko Foruak Ebanjelioak baino gehiago erakusten zuela pertsona ona izaten.

Denetik zegoen, gehienak gazteleraz, euskaraz ere bai, frantsesez, ingelesez... Aitak zazpi hizkuntza menperatzen zituen, tira, zazpi hizkuntzatan irakurri eta idazteko gai zen, ez zituen hitz egiten. Eta ni, zorionekoa, zazpi-zortzi urterekin pasa nintzen bibliotekara. Pentsa zenbateko antsia izango nuen liburu haiek jateko, lehen eskola egunetik negarrez iritsi nintzen etxera. Gurasoek, kezkatuta, «zergatik egiten duzu negar?» galdetu zidaten, eta nik erantzun: «Ez didatelako erakutsi irakurtzen eta idazten!». Nik uste nuen kolegiora egun batean joanda erakutsiko zidatela idazten eta irakurtzen, eta aitaren bibliotekan lasai ibiltzen ahalko nintzela.

Amak esan zidan Caracasen bibliotekoekonomia eskola zabaldu zela, eta niretzat oso egokia ikusten zuela hura. Karrera berri bat zen, AEBetatik ekarria. Venezuelara 1956an iritsi zen demokrazia, eta horrekin Caracaseko bibliotekak eta artxiboak ireki egin zituzten, denak itxita baitzeuden. Diktadurek hori egiten dute, kultura den guztia itxi eta historia ere bai. Demokraziarekin bat, beraz, bibliotekoekonomia karrera ere iritsi zen Caracasera, eta ikasketa adarra bezala maisuak ere AEBetatik bidaliak ziren, Texasetik, han baitzegoen bibliotekoekonomia eskola handi bat. Guk gauez estudiatzen genuen. Egunez biblioteka batean lan egiten nuen, eta gauean unibertsitatera. Lizentziatu nintzenean, nire buruari eskatzen zuena eman niola iruditu zitzaidan, unibertsitateak asko erakusten baitu, izugarri, garai hartako Caracasekoak bai behintzat. Libertarioa zen, mugimendu handia zegoen, Fidel Castroren hasiera zen, orain hiltzaile bat bezala ikusten dut baina orduan ez, orduan diktadore bat bota zuen gizon bat zen, Batista bota zuena, Venezuelan ere demokraziaren itzulera aparretan zegoen, eta apar hori iristen zen unibertsitatera, tartean emakumeen askapen mugimendua. Niri unibertsitateak asko erakusteaz gain mundu bat zabaldu zidan, hazi egin nintzen.

AEBak oso ongi portatu ziren nirekin. Kennedyren proiektu pertsonal batean hasi nintzen lanean, eta nahiz eta gure proiektua aparteko mundu bat zen enbaxadaren barruan zegoen, aukera hura sekulakoa izan zen niretzat. Kennedyk ikusi zuen Latino Amerikan kulturak huts egiten zuela, laboraria ia esklabo bihurtua zegoela, eta beraz haiei kultura helarazteko proiektu bat zen; laborantza eskolak, jaiotze tasaren kontrola... Nik haiei egokitutako liburuekin biblioteka txikiak muntatzen lagundu nien. Afera ez baitzen hartu kultura AEBetan, edo Europan, eta haiengana eramatea; ez, ez, balore kultural propio batzuk sortzea zen kontua. Programa zoragarria zen, baina Kennedy hil zenean bukatu zen dena. Beste lan bat ere eskaini zidaten, baina ezetz esan behar izan nion. Mutil laguna nuen, gurasoak, Venezuela, eta lan egitekotan AEBetara joan behar nuen. Eskaintza Kongresuko liburutegian lan egitea zen. Ikas nezala euskaraz, eta AEBetako kongresuan zeuden euskarazko liburu guztien katalogazioa nire eskutan utziko zutela, nik nahi nuena ordainduz. Pentsatuko duzun bezala hori ez da sekula ahazten, nik uste dut zorte handikoa izan nintzela.

Bai, enbaxada amerikarrera joan zen, eta han ezagutu nuen. Oso gizon erakargarria zen, sinpatikoa. Eskua luzatu zigun. Oso atsegina zen, oso normala, ez zuen harro haizerik zabaltzen, edo hori zen behintzat ematen zuen inpresioa.

Nik ezin ditut gorrotatu AEBak munduko inperioa direlako. Pena ematen dit, batik bat izan zuten iraultza libertario hartatik inperio izatera nola pasa diren ikusi, eta amorrua ematen dit. Baina horretan Europak ere kulpa handia du, ez ahaztu bi Mundu Gerrak ez zirela AEBetan piztu, gure Europan piztu ziren. Gero sartu ziren AEBak, eta aliatuak garaipenerantz eraman zituzten. Baina AEBei guk eman diegu indarra, guk lagundu genion inperio horri hain indartsu egiten, Europak ez baitzuen asmatu bide libertario bat eramaten. Eta gainera, AEBei buruz ari garenean ez gara indioen ondorengoei buruz hitz egiten ari, ez gara gero iritsi ziren beltzei buruz ari, ez, ez, europarren semeei buruz ari gara hizketan. Inperio indartsu hori europarren semeena da, Europan goseak hiltzen ari ziren horien ondorengoak dira. Horiek, eta juduak. Horiek dira gaur egun boterea dutenak, beltzak ez du AEBetan botererik, eta indioak ere ez.

Alde batetik bai, bi gerra karlista galdu baikenituen, Bizkaiko Zamakoladetan galdu egin genuen, Matalazekin ere galdu Zuberoan, gerra asko galdu ditugu, denak! Baina nik ez dut uste herri kontzeptua galdu dugunik, ez dut uste gure euskal izatea galdu dugunik, bestela ez nintzen ariko ni euskaraz ikasten orain, eta zu ez zinatekeen ariko hemen niri galderak euskaraz egiten. Idazten ere ez nintzateke ariko, nik euskaldunaren inguruan bakarrik idazten baitut, euskalduna ez den beste gai baten gainean idazteko gaitasun emozionalik ez dut, horrek dantzatzen dit eskua. Eta horrek esan nahi du hemen bazela herri bat, garaitu gintuzten gerra batean, garaitu beste bataila batean, baina oraindik ez dizkigute gerra guztiak irabazi.

Bizkaiko Forua aipatzen dut nik, ez Nafarroakoa edo Gipuzkoakoa okerragoak zirelako, baizik eta Bizkaikoa idatzi zuenak maisutasun handiz idatzi zuelako. Eta bertan irakur daitezke gero iraultza frantsesak lau haizetara zabaldu zituen giza eskubideen oinarri asko eta asko. Frantsesen meritu jotzen dira, baina euskaldunok ordurako bagenituen horiek. Nola litekeen? Ez dut uste Robespierre euskal Forua irakurtzen egon zenik, ez Danton ere, ez beste inor, baina guk bagenuen hori dena, eta horixe da euskal miraria. Norbaitek esana da nola ote zitekeen, ahuntz zainen herri bat baino ez zen herri juduak, liburuen liburua sortzea. Paralelo bat eraikiz, batzutan zail egiten zait pentsatzea, gu ere, artzainen herri bat izanik, Ternuako arrantzak eta Caracaseko Konpainiak salbuespentzat utzita horixe baitzen funtsean Euskal Herria, nola izan genuen inteligentzia postulatu horiek sortzeko. Ez dakit, baina hala da. Forua giza eskubideen babesle handia zen, baita ekologiarena ere. Ba al dakizu Foruak agintzen zuela zuhaitz bat ebakitzen zuenak beste bi edo hiru landatu behar zituela? Ez dakit Frantzian ba ote zeuden ordenantza horiek.

Ez dakit, baina uste dut ikasleei giza eskubideen fundamentu bat kentzen ari garela, harrotu behar gintuzkeen memoria historiko bat. Eta Espainia horren kontra baldin badago inozoa da, zeren eta azken batean gu inperio espainiarraren parte ginen, eta inperio horren zati batek kontzeptu libertario bat eduki izana nik uste inperioa bera ere ohorez jantziko lukeen datu bat dela. Beraz, jakina Bizkaiko Forua ikastoletan erakutsi beharko litzatekeela. Zergatik ez den egiten? Ez dakit.

Bai, oso idealizatuta, baina ez da nirea bakarrik den bekatu erromantiko bat, herri guztiek dute hori. Begira ingelesei, sinetsiko bagenu haiek beraien buruari buruz idazten dutena aingeruak baino santuagoak lirateke.

Baita ere. Frantses iraultza ezer baino gehiago odol isurketa bat izan zen, baina haiek égalité, fraternité, liberté hori ikusarazi digute, eta lelotuak gelditzen gara haien aurrean. Herri guziek dute auto konplazentzia hori, narzisismo puntu hori, beraz zergatik ez dut edukiko nik ere? Gainera benetan sinesten dut euskaldunak badituela oso ezaugarri on batzuk. Jende alaia gara, bizitza gustatzen zaigu, eta hori da Euskal Herritik gehien estimatzen dudana, eta Gaztelatik beldur gehien ematen didana. Gaztela beste munduko bizitzaren irudia da niretzat. Euskalduna eguneroko bizitzari lotua dago, eta bizitza hau ongi bizi behar da, hori oinarrizkoa da, nik horretan gehiago sinesten dut beste mundukoan baino, beste munduan ez dakit zer gertatuko den.

Bai, euskal mitologia ere oinarrizkoa da niretzat, aita Barandiaranek eman digun guztia: jainkoen bilera hori, euskalduna ez dela hiltzen, euskalduna gurpila bezalakoa dela, gure lauburua gure bizitza dela, hurrengo belaunaldian osatzen garela gu, eta horregatik zaindu behar dela gero datorrena, hori guztia esaten zuen aita Barandiaranek, eta Oteizak ere bai. Asko maite dut hori.

Nik min handi bat bezala bizi dut. Ni bizi izan nintzeneko Venezuela demokrazia jaioberriarena zen, eta jendea oraingo pateretan bezala iristen zen hara, juduak, alemanak... herri bat osatzeko hori dena konbinatu egin behar zen, eta uste dut ahalegin horretan Venezuelak aurrera pauso izugarria eman zuela. Baina alderdi politikoek ez zuten fin jokatu, anbizio asko egon zen, korrupzio handia, eta herria krisi batera eraman zuten. Depresio horretan agertzen da egoeraren salbatzaile militarra, Hugo Chavez, Caudillo ilustratua, hala deitzen zaio Amerikan. Berak uste du Venezuelaren salbatzailea dela, baina ez dakit.

Ez.

Chavez erdiko klasearen aurka joan da, ez oligarkiaren aurka. Erdiko klasearen aurka baldin bazoaz, ingeniaririk gabe, abokaturik gabe, industria txikirik gabe gelditzen zara. Baina hainbestekoa izan da alderdi politikoen iruzurra, abusua, hainbestekoa jende horren lapurreta, horiek direla orain Chavez egotearen benetako errudunak. Nik ulertzen dut Venezuelako zatirik pobreen hori liluraturik egotea etorkizun ona hitz ematen dien horrekin, esperantza bat ikusten dute. Baina ez dut uste Chavezena denik bidea.

Nik uste dut baietz. Nahiz eta ez garen politiko onak. Euskaldunok ez dugu inteligentzia politikorik, abileziarik, eta uste dut ez dakigula aukera politikoak aprobetxatzen. Horregatik beldur pixka bat ematen dit su eten honekin gerta dakigukeenak.

Ez pentsa hala denik. ETA nik uste herri bati etsipenetik ateratako garrasia dela eta asumitu behar dugula. Bere aldarrikapen nazionalak oso argi dituen eta etsia dagoen herri baten garrasi propioa iruditzen zait. Hemen zeuden asko ez ziren konforme sentitzen EAJ ematen ari zen urratsekin, gehiago nahi zuten, eta gainetik frankismoa zegoen, egoera horretan herri batek erantzun egiten du. Esaten da ordura arte euskaldunak pazifikoak ginela, baina ez ginen hain bakezaleak, gerra karlistak ez dira herri pazifiko batenak. ETAren borroka gogorra izan da, mikatza, eta etxetik sufritu duten familiek duintasun osoa dute, horiek bai direla biktimak! Ez orain atera zaizkigun biktimario horiek, jendaila hori, hildakoak erreklamatzera datozenak. Hildakoak nahi badituzte nik mahai gainean milaka ditut! Eta esplika iezadazu Espainiak nola hitz egin diezagukeen bakeaz! Eta Frantziak?! Haiti orain dagoen bezala baldin badago hori lehen kolonia frantsesa izan zelako da, beraz hobe dute isiltzea. Eta Latino Amerika, hasi goitik eta beheraino, desastre espainiar bat da. ETA Euskal Herriaren min bat da, energia asko kontsumitu duena. Baina ez dut uste sinetsarazi nahi diguten bezain bat kalte egin digunik. Euskaldun bezala mina sentitzen dut ETAn sartu den gazteriagatik, heriotza ez baita sekula bide ona. Baina uste dut ETAren borrokak munduan kreditu handia duela, ez da terrorismo islamikoa bezala tratatzen. Oso terrorismo serio bezala tratatzen da.

Herri guztiek dute beren mugimendu iraultzailea, herri guztiak altxa dira gerrara armetan, zoritxarrez hala izan da, eta gu ere hiru gerratan altxa gara, hiruak galdu ditugu, inposizio militar bat datorkigu, beraz gazte talde bat bada altxatzen dena. Agian ekintza hori behar zukeena baino gehixeago luzatzen duela? Baliteke. Hori da bekatu handia.