Araba Euskaraz 2006: Ikertzaileari eta andereñoari omen
Aramendi andereño izan da joan deneko hogeita sei urtean. Erretiroa hartu arte. Esther Aramendi Zubizarreta (Azkoitia, 1940) euskaraz hazi zen jaioterrian, euskaraz kalean, euskaraz etxean... «Eskolan izan ezik. Han erdaraz erakusten ziguten. Eskola nazionala zen hura. Bateko gelan, neskak; bestean, mutilak. Gu, maistrarekin. Mutilak, maisuarekin». Orduan ez zegoen gaur egungo pedagogiarik. Ohikoa zen zigor fisikoa, Esther Aramendik dioenez. «Egia da maistra nahiko gogorrak izan genituela, baina gure sasoirako nahiko bigunduta zeuden. Gure ahizpa nagusiaren garaian, adibidez, zigor fisikoa ez zen aparte». Baita euskaraz hitz egiteagatik ere. «Gure maistra Alfarokoa zen, errioxarra, deitura ere Alfaro zuen. Hura nahiko biguna genuen baina ondoan bazen beste bat, doña Rufina, gogorra baino gogorragoa eta euskararen kontrako amorratua». Hamahiru-hamalau urte arte ikasi zuen eskolan. Gero, josten ikasi zuen, ama ere jostun izana zenez. Estherren orduko asmoak berriz, «Azkoitian ezkondu eta bertan bizitzea».
Azkoitian ezkondu eta Gasteiza
Andereñoa haize-kontra Langraitzen
Ikastaroa egin eta lanean zen Es-ther. 1980ko irailean hasi zen, ordezkapenak egiten. Arabako Errioxaldeko ikastolaren batean eta Araian eman zuen hilabetea. Urrian, bizitza osoko lanleku izan duenera bidali zuten, Langraitzera. Eskola txiki-txiki bat zen orduan, euskarazkoa. Hantxe Esther, hiru urteko umeen gelako andereño. Gero, beste bi andereño ere bildu zitzaizkion Estherri, lau eta bost urteko umeen gelen arduradun. Ume asko bildu zituzten gela haietan. Gero, herrian eskola berria egin zutenean, bertan hartu zuten aterpe. «Langraizko eskolak Francisco Franco zuen izena. Berria egin zutenean, Joxe Migel Barandiaran jarri zioten izena. Bertara etorri zen, eskola bedeinkatzera». Izena bai, izana ez. Eskola hark ez zuen ataundar txikiaren espiriturik izan, haur txikienen geletan izan ezik. «Hasieran oso gaizki ibili ginen eskola hartan. Gu hiru andereñook eta beste euskaldun zaharren bat, beste inor ez zen euskalduna han. Tentsio txarra zegoen irakasleen artean. Baziren hiru bat, kartzelako funtzionarioen emazteak». Eta haiekin batera egon behar eskolan. «Txakurra eta katua bezala zen haiekin. Esaten zuten: 'El euskera?, ¡Esa mierda!'. Eta nahiko larri. Hurrena, herrikoak konturatu ziren kartzelako funtzionarioen emazte horiek urte batzuk pasa eta trasladoa eskatzen zutela».
Herrian ere giro onik ez horien inguruan eta, bestalde, umeek euskara erraz ikasten. Herritarrek estimatu egiten zuten hori. Eta funtzionarioen ezin eramana! Haserreak eta erriertak. «Behin, funtzionario horietako baten umea azaldu zen egunkarian, Korrikaren lekukoarekin. Haren ama etorri eta egundokoak esan zizkigun, esanez umea erdara ahazten ari zela, euskaraz hitz egiten zuela eta hori ezinezkoa zela, trasladoa eskatuta zeukala Kantabriara». Egoera are bihurriagoa izan zen kartzelako funtzionarioen emazteak guraso-elkartean sartu eta eskola kontseiluan parte hartu zutenean. «Hura ikustekoa zen. Hango txinparta! Urte batzuk oso zailak izan ziren. Gustura ginen umeekin, baina gelatik irten eta... Gu hiru andereño ginen, ikastolaren mende ginenak baina eskola publikoaren egoitzan lanean ari ginenak. Begoña Rubio, Maitane Garcia... elkar babestu beste erremediorik ez genuen». Harik eta poliki-poliki giroa aldatu zen arte. Irakasle berriek gozatu zuten egoera. Irakasle euskaldunak, zuzendari euskaldunak... «Horrek giro ona ekarri zuen euskararentzat. Guk, berriz, arnasa hartu genuen».
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Gonzalez Salazarrek gogoan du Barrenengoa zendua: «Hark hitz denak biltzera jo ohi zuen sistematikoki. Hitzen jatorrizko forma, historia jasotzea zuen helburua. Nik, hitzen deformazioak jasotzera jo dut, forma historikoak dokumentuetan ageri dira eta, apaletan daude. Jendeak duen informazioa biltzea zen nire helburua; izan ere, haiek hil eta hilobira zeramaten zekitena. Hala ere, batez ere lekuak lokalizatzen jarduten nuen, seinalatzen». Mapa eraman eta galdezka hasten zen, mapan bertan lekuak kokatu nahian. Dio, hala ere, berandu iritsi dela: «Duela ehun urte egin izan bagenu, bestela izango zen. Hala ere, zer edo zer salbatu dugu».
Apaiza antzinako hitzak biltzen
Harrezkero, hogei lan baino gehiago ditu argitaratuak, Arabari buruzkoak. Etnografia lanak ditu hasierakoak eta toponimiazkoak berriagoak; honetan, aztertuak ditu Trebiño, Arabako Mendialdea, Arabar Errioxa, Agurain, Gasteiz, Gesaltza, Zuia eta Araia. Etnografiari dagokionez, berriz, Bernedo aztertu du hobekien, bertan izana baita apaiz. Ondorioz, Mendialdeari zegozkion izenak biltzen hasi zen lanean. Horrekin batera, Trebiñokoak. «Eta Trebiñokoa atera genuen lehenengo onomastika-lana, Koldo Mitxelenak hala eskatuta. Ordurako, Mendialdean eta Arabako Errioxaldean ere bilketa-lanak eginda neuzkan: ahozko mundu tradizionala aztertu nuen. Izan ere, dokumentazioa... hori besterik da, hitz handiak dira horiek! Dena dela, Errioxalde horri dagokion XVI. mendeko dokumentazioa aztertu nuen eta zera ikusi nuen, gaur egunean indarrean dagoen berbera dela. Oso gutxi aldatu da. Arabako ekialdean, berriz, toponimia erromantzea zen. Nekez aurkituko zenuen izen bat euskarazkoa. Iekoran, adibidez, bada hilerri bat Eskide izena zuena. Non edo non irakurria dut toponimo horren aldaera bat -Eskibe, oker ez banago, Iekora ondoan zegoen herrixka nonbait, gero desagertu zena-, baina agirietan ez da dudarik: Eskide da forma zaharra. Lapoblacion-en ere bada besteren bat, baina gutxi». Aldiz, zenbat eta mendebalderago, orduan eta euskarazko izen gehiago azaldu zaizkio. «Bastidan, San Vicente de Sonsierran eta inguruan hamaika dira euskarazko toponimoak, eta irauten dute oraindik».
Mendialdea ere sakon aztertua du apaiz honek, eta hainbat dira euskarazko toponimoak bertan. Alabaina, gurasoen jatorri duen herrian, Kanpezun, ez du euskarazko izen askorik aurkitu. «Kanpezu oso dago erromantzeak janda. Bai, han ere badira euskarazko toponimoak, dela Arrielle bat, edo iturri bat, Berrabia izena duena. Inguruan bada sakan bat, Istora izena duena. Han bai, han asko dira euskarazko toponimoak».
Barandiaranek esanak gogoan
Eta Barandiarani kasu egin eta hasi zen Gonzalez Salazar herria aztertzen: haren ohitura eta legeak. Ataundarrak ez zuen arkeologia-lanik egitera animatu. «On Joxe Migelek Egirazko tumuluan zera esan zidan: 'Harriak batean, ontzi zatiak bestean... besterik bildu behar da: jendearen bizimodua. Bildu beharra dago, edadetuak hil baino lehen'. Eta hasi ginen, eta segitzen dugu. Etniker taldean ari naiz, On Joxe Migelek prestatutako inkesta herri batean eta bestean betetzen. Toponimia eta onomastika, berriz, inkesta horren atal bat besterik ez dira».
Herriarekin bat egite aldera hasitako bidean ez du etenik Jose Antonio Gonzalez Salazar apaizak. Bernedon sasoi batean, Domaikian gaur egun.
"Prebentzio neurriek egiten dute huts behin eta berriz", salatu du LAB sindikatuko lan osasunerako Nafarroako arduradun Inko Iriartek. Atzo izan zen azken lan heriotza. Andosillako lantoki batean karga gainera erorita zendu zen 49 urteko errioxarra. Hamaika egunean... [+]
Gladys Gogoan elkarteak eta Eguzkik Gladys del Estal ekologistaren omenezko ekitaldia antolatu dute igande honetan. Gladys del Estal duela 46 urte hil zuen Guardia Zibilak Tuteran, nuklearren aurkako mobilizazio batean. 1979ko ekainaren 3an gertatu zen, energia nuklearraren eta... [+]
Unibertsitatera Sartzeko Probaren (USAP) eredu berriari egingo diote aurre Hego Euskal Herriko milaka ikaslek, ekainaren 3tik 5era. Batxilergoko bi irakasle elkarrizketatu ditu ARGIAk: “Azterketa berria konpetentziala bihurtu nahi dute, baina memorian oinarritua izaten... [+]
Gazteen Euskal Behatokiak EAEko gazteen sare sozialen inguruko inkesta baten emaitzak zabaldu ditu. Datuen arabera, euskararen erabilera sare sozialetan 15-29 urteko gazteen artean ehuneko 6,6 puntu hazi da azken hiru urteetan, % 43,6an kokatuz (2022 eta 2025eko neurketak... [+]
VII. Nazimetroaren emaitzak aurkeztu dituzte Telesforo Monzon eLab-ek, Aztikerrek eta Parte Hartuzek. Joera erreakzionarioen hazkundea bi eremutan identifikatu dute nagusiki: migratzaile eta kultura aniztasunarenean, eta genero berdintasun eta feminismoarenean. Joerak... [+]
Bordeleko Errektorearekin hitzartu du "behin-behineko" akordioa Seaskak. Horrez gain, Euskararen Erakunde Publikoarekin eta Frantziako Hezkuntza Ministerioarekin hitzarmena sinatzeko negoziaketak abiatuko dituzte hurrengo astean. Azterketak euskaraz egiteko aukera... [+]
Tubos Reunidos enpresan ari zen lanean eta teilatutik behera erorita hil da, sindikatuek jakinarazi dutenez. azken honekin 22 dira 2025ean hil diren langileak.
Maiatzaren 16tik 18ra EH Bizirik sareak deituta kanpaldia egin berri dute Uribarri Jauregin. Hainbat ekintza, hitzaldi eta tailer egin zituzten bertan. Besteak beste, Lemoizko zentral nuklearraren, Pasaiako superportuaren eta Olaztiko erraustegiaren aurkako borroketan ibilitako... [+]
Lizarra-Garaziko akordioan hartu zuen parte, Abertzaleen Batasunaren ordezkari gisa. Alderdi horretako bozeramaile izan zen. Frantziako Legebiltzarrerako hauteskundeetara aurkeztu zen 1988an, 1993an, 1995ean eta 1997an. Azken hamar urteotan Hendaiako auzapezorde izan da.
Dantza, xake edo kirol topaketak egiten diren bezalaxe, literatura gustuko duten haur eta gazteek ere zaletasuna partekatu, elkar ezagutu eta egunpasa ludikoa egiteko aukera izango dute, datorren igandean. Ikasturtean zehar elkarri gutunak idazten aritu diren 130 gaztetxo... [+]
2009an sortua, euskal sukaldaritza tradizionala sustatzea du helburu Ja(ki)tea elkarteak, abeltzain, laborari edota arrantzaleen jarduna nabarmentzearekin bat. Hamaika modura egin dakieke aitortza, eta oraingoan liburu berria plazaratuta azaldu die elkarteak esker ona,... [+]
Aroztegiko epaiketaren akusazioen –fiskaltza eta akusazio partikularra– idazkiak irakurrita, pentsatzekoa zen epaiketan aterako zituztela froga argiagorik, horrekin bakarrik talde kriminalaren akusazioa oso larria baitzen. Ez ba, bost eguneko epaiketa zuzenean... [+]
Erresuma Batuko ika-mika parlamentarioaren mamia zen Keir Starmerren gobernuak, azkenean, sinatu duela Maurizioko Errepublikarekin Txagos uhartediaren subiranotasuna hari aitortzen dion tratua. Hori bai, bertan AEBek (Erresuma Batuaren presentzia hutsaren hurrengoa baita) duten... [+]
Foruzaingoaren esanetan, ezbeharra gertatu den lekuan bertan hil da 50 urteko langilea. LAB sindikatuaren zenbaketaren arabera, urte honetan dagoeneko 21 langile hil dira beharrean ari zirela.