Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
asteartea 2025eko ekainaren 24an
Timo Riiho (Madrilgo Suomiar Institutuko zuzendaria): «Suomiera eta suediera, biak dira ofizial: %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak»
Zure babesik gabe independetzia ezinezkoa zaigu
Timo Riiho (kotka, Suomi, 1950) irakaslea erraz antzean mintzo da euskaraz. "Garai batean hobeto", dio. Praktikatzeko aukera handirik ere ez du, Madrilen. Gasteizen izan zen azaroan EHUk gonbit eginik, suomieraren historia eta egoerari buruz hitzaldia egiten, euskaraz eta gaztelaniaz. Bateko Suomi eta suomiera, besteko Euskal Herria eta euskara, adarrik adar jardun genuen, txepetxa adarrean saltokako ibileran.
Suomi ala Finlandia, nola jardun behar dut?
Neuk baneki! Ez dakit. Batzuetan Suomi, besteetan Finlandia... Inork ez du Suomi hitza ezagutzen. Nik neuk ere, hitzaldia egin nuen joan den azaroan Gasteizen, eta «Finlandiako kasua» nuen jarrita izenburuan. Hori esanagatik, esan behar dut testuaren barnean zera irakurri nuela, alegia, «suomiera hizkuntza fino-hungariar bat da». Zeuei dagokizue terminologia erabakitzea. Niri, hango berri ematea dagokit, ez besterik.
Gogoan dut Eibarren zinela 1984an, Eibarko kongresuan, Euskaltzaindiak antolaturik...
Bai. Zahartuta nago... Egia da. Guztiok zahartzen gara.
... Hitzaldia egin zenuen orduan ere, eta Suomiko egoera azaldu, ondoan Txillardegi zenuela. Hitzaldi hartantxe entzun genuen lehenengo aldiz «Suomi» hitza. Eta «suomiera», jakina. Ikasi genuen.
Txillardegik ez du besterik erabiltzen.
Guk ere ikasi genizun esaten.
Hortaz, ez dago dudarik. «Suomi» eta «suomiera» hitzak erabiliko ditugu. Guk geuk ere horiexek erabiltzen ditugu.
Zer dela eta azaldu zinen Eibarko kongresu hartara? Nondik sortu zinen?
Txillardegiren kontuak. 1980an Arantzazun ari nintzen, euskara ikasten. Garai hartan ezagutu nuen Txillardegi. Handik lau urtera, Eibarko kongresua antolatu zutenean, gonbidatu egin ninduten, Txillardegi tarteko.
Euskara ikasi zenuen, beraz.
Bai, Arantzazun, baina irakasleak ez nituen fraide. Meza entzutera joaten nintzen igandeetan. Aita Gandiaga, aita Villasante, aita Lasa... denak ezagutu nituen. Orain hilda daude hirurak baina. Kontua da Suomin bizi nintzenean euskara ikasteko toki baten bila jardun nuela. Telefonoa hartu eta, azkenean, bi aukera izan nituen: Lazkao eta Arantzazu. Eta honaxe joan nintzen, Arantzazura, hiru hilabeteko ikastaroa eginez, murgiltze sisteman. Euskara besterik ez. Ulibarri euskaltegia zen antolatzaile. Harrezkero, zertxobait galdu egin dut euskara, ez dut eta praktikatzen.
Madrilen ez duzu aukera handirik.
Ez Madrilen, ez Suomin. Arantzazuko hiru hilabeteak igarota, gaztelaniaz baino hobeto mintzatzen nintzen euskaraz. Orain alderantziz da.
Hizkuntzalaritzak jarri zintuen euskararen bidean, oker ez banago.
Bai. Europako hizkuntzarik bereziena da euskara. Ez du inorekin harremanik. Misterio bat da haren jatorria. Hizkuntzalari batentzat, hori oso interesgarria da. Are gehiago, tentazio bat! Beste alde batetik, Euskal Herria bera dago. Hizkuntzarekin ikustekorik ez duen kontua, alegia...
Esan ezazu esan nahi duzuna.
Mundu guztiak ezagutzen du ETA. Eta hori ere beste misterio historiko bat zen orduan. Herri oso berezi bat, hizkuntza berezi bat zuena. Nik ez nion tentazioari eutsi. Alderantziz, Adan eta Ebak bezala egin nuen: kosk sagarrari!
Euskarak duen aditz laguntzailearen miresle zarela jakin dizut.
Zoragarria da. Euskal aditza ikaragarria da! Hizkuntzalari batentzat, zoragarria. Hori ikasteko hamar urte behar dira. Zuk txikitan ikasiko zenuen, baina arrotz batek hainbat urte behar ditu euskal aditz laguntzailea ondo ikasteko. Konplikatua da, baina zoragarria aldi berean: sistema perfektua da. Horrekin batera, euskararen arkaikotasuna ere ikaragarri maite dut. Europako historiaurrera jo behar dugu euskararen berri izateko. Berdin, gure kasuan; suomieraren kasuan, esan nahi dut, nahiz eta zuek gu baino aitzinakoago zareten. Euskara ikastea, Europako historiaurrean sartzea da. Zoragarria.
Hizkuntzalari ala arkeologo zara zu?
Hizkuntzalaria, baina hizkuntzen historiaurrea maite dut batez ere.
Nik dakidala, salbuespen zara Suomin. Alegia, euskarari zuk beste opa dionik gutxi dira bazterretan.
Askorik ez, baina bat baino gehiago bagara. Hiruzpalau aldiz eman dut euskarari buruzko ikastaroa Helsinkin. Ikasle asko nituen. Txillardegi ere bizpahiru aldiz egona da Suomin, eta nire ikastaroetan parte hartu zuela gogoratzen naiz. Orain, berriz, euskarazko eskolak laguntzen ditu Eusko Jaurlaritzak.
Eta alderantziz? Bada euskaldunik Suomiko egoeraren berri duenik?
Bai, Euskadi-Suomi elkartea ere bada. Gazteak dira, eta seme-alabak ere badituzte, euskara eta suomiera hitz egiten dutenak. Oso gauza polita da. Joseba Ossa, Joxefran Izpizua eta beste. Suomieraz ere badakite horiek.
Joxefran Izpizuak Rax Rinnekangasen narrazio bat itzuli zuen euskarara: Ilargia ihesi, oso lan ederra. Joseba Ossak eta Mia Rissanen-ek, berriz, Pello Lizarralderen Un ange passe itzuli zuten suomierara. Joseba Ossak, bestalde, Finlandiako ipuin eroa eta Inari, Laponiako lore idatzi zituen. Gutxi, baina ekinak, horratik!
Bai. Ez nekien hori dena, baina ez dira geldi egotekoak, bistan da.
Madrilen ari zara, Suomiko Institutuaren zuzendari karguan. Gaztelania ikertzera, euskararen bidetik heldu zinela irakurri dizut. Horrela al da?
Ez, ez da egia. Garai bertsuan bai, hori bai. Madrilgo unibertsitatean ari nintzen, Complutensean, Rafael Lapesa irakasle nuela. Gaztelaniaren historiari buruz hitz egin zigun sasoian, euskarak gaztelanian izan duen eragin historikoa azaldu zigun. Horren ondorioz hasi nintzen euskara aztertu eta ikasi nahian.
Nola hartzen dute Madrilen zure euskara zaletasuna?
«Nondik sortu da hau?» esanez bezala begiratzen didate. Zer edo zer arraro naiz haien arabera. Hori ez zait gustatzen. Nire lagunak jakinaren gainean daude. Badakite euskaltzale naizela. Baina, gainerakoan, ez dut aldarrika egiten. Madrilen ez dute Euskal Herria ulertzen, ezta Katalunia ere. Ez dute ulertzen, eta onartu ere ez. Ni arrotza naiz Madrilen.
«Ez dute ulertzen, eta ez dute onartzen».
Ez, madrildarrek zera nahi dute, euskaldunak eta katalanak Espainiakoak izatea. Bestalde, ez dute nahi. Nahi dute, ez dute. Kataluniako estatutua dela eta, sekulako kanpaina egiten ari dira Madrilen, hango produktuen kontra. Boikota. Kontraesan betean bizi dira: alde batetik, zuek eta katalanak espainiarrak izatea nahi dute; beste alde batetik, ez dute nahi.
Suomi herri elebiduna da, 1922az gero, oker ez banago. 1917an burujabetza aldarrikatu zuen. Handik urte betera, gerra zibila izan zen. Eta 1922an, suomiera eta suediera, biak hizkuntza ofizialtzat hartu zituen herrialdeak.
Bai. Hala da. Suomiera eta suediera, biak dira ofizial. %8 dira suedieraz hitz egiten dutenak. Ez dira suediarrak, suomitarrak baizik, baina suedieraz hitz egiten dute. Zuk bi hizkuntza ofizial esan duzu, baina gaur egun hiru dira ofizial, iparraldean saamitarrak bizi dira eta, laponiarrak. 3.000 lagun dira, gutxi gorabehera. Ezta %1 ere, baina ofiziala dute hizkuntza, duela hamar urtetik hona.
%8 dira suedieraz mintzo direnak. %1, saamitarrak. Suomiera hiztunak, gainerakoak. Hizkuntza eskubide berdinak dituzte denek.
Historiak agintzen du. Suomi, Suediako parte izan zen bostehun urtez. Gero, Errusiako parte, artean XIX. mendean, nahiz eta autonomiaduna. Suediaren presentzia historikoa hain izan da handia, oraindik ere, Suedia aldeko kostaldean suedieraz hitz egiten dute gehienek, Botniako golkoan, alegia. Artean joan den mendean, suediera izan zen hizkuntza nagusia, gizarteko arlo gehienetan: politikan, ekonomian, administrazioan, irakaskuntzan... Gaur egun ez, orain alderantziz da, suomiera da nagusi.
Estatua elebiduna den arren, udalerriak elebakar izateko modua dute Suomin.
Bai. Elebiduna da estatua, estatu osoa. Kostaldean, udalerri gehienak suomieradunak dira erabat, elebakarrak. Laurehun dira guztira. Horrekin batera, badaude beste udalerri batzuk suedieraz lan egiten dutenak: hogeita sei baino ez. Azkenik, hogeita hemezortzi udalerri elebidun dira.
Herri xeheak suomieraz hitz egiten zuen lehen ere, irakurri dudanez. Handikiek, aldiz, suedieraz.
Bai. Joan den mendearen bukaera arte, herriak suomieraz, handikiek suedieraz. Barnealdean, ordea, suomiera zen nagusi. Orain suomieraz egiten da dena. Suediera hiztunak gutxiengo dira, nahiz eta oraindik ere, aberatsek, edo aberats multzo batek, behintzat, suedieraz hitz egin. Gotorleku bat osatzen dute, eta eragin handia dute oraindik. Hala ere, esan dizut, suomieraz mintzatzen dira gehienak eta, multzo horrek ere suomieraz hitz egin du jendaurrean.
Beste maila batean, Helsinkiko Unibertsitatea elebiduna da, eta hedabideei dagokienez, suomieraz argitaratzen dira egunkariak, baina badago kazeta bat, oso egunkari inportantea, suedieraz argitaratzen dena. Telebista dela eta, bi kate ditugu, kate publikoak biak, suomieraz. Baina hemen ere, kateetako batean, suedieraz mintzatzen dira astean zenbait ordutan. Kate honetan filmak direnean, suomierazko azpitituluak daramatzate.
Beste maila batean, Helsinkiko Unibertsitatea elebiduna da, eta hedabideei dagokienez, suomieraz argitaratzen dira egunkariak, baina badago kazeta bat, oso egunkari inportantea, suedieraz argitaratzen dena. Telebista dela eta, bi kate ditugu, kate publikoak biak, suomieraz. Baina hemen ere, kateetako batean, suedieraz mintzatzen dira astean zenbait ordutan. Kate honetan filmak direnean, suomierazko azpitituluak daramatzate.
Diskriminaziorik bada? Suedieraz hitz egiten duen gutxiengoak sentitzen du diskriminaziorik? Horrelakorik esaten du?
Ezta batere. Duela bost urte konstituzioa aldatu zen, eta haien hizkuntza eskubideak are gehiago babestu ziren. Badiot, babesturik zeuden aurretik, baina aldaketa berria eginez gero, babestuago.
Hizkuntza uralikoa da suomiera. Txillardegiri irakurri diodanez, suomierak eta estonierak uharte linguistikoa osatzen dute.
Europan lau hizkuntza daude, indoeuropar ez direnak: euskara, batetik, eta hiru hizkuntza fino-hungariar: suomiera, estoniera eta hungariera. Estoniera eta suomiera oso antzekoak dira, esango genuke, gaztelania eta portugesa bezala.
XIX. mendean egin zen suomieraren batasuna. Kanpoko maileguak hartu beharrean, hizkuntzaren erroetara jo zenuten, hitz berriak asmatzera.
Bai, suomiera batua. Euskara batua bezala. Hitz berriak egin ziren eta sendagileek, ekonomialariek, irakasleek... hitz berriak sortu zituzten denek. Adibidez, «telefono» esan beharrean, «puhelin» esaten dugu. «Puhele»-k «hitz egin» esan nahi du. Hortik, «puhelin», hitz egiteko aparatua. Neologismoak. Hitz berriak, asmatuak, baina jendeak bereganatu dituenak.
Euskal Herria bihotzean
«Datorren urtean itzuliko naiz Helsinkira, eta orduantxe ikusiko dugu. Oraingoz, Madrilen nago, eta hantxe daukat euskal etxea, joan nahi dudanean. Eta euskal etxea gabe ere, bada zerbait. Duela sei hilabete gertatu zitzaidan: sartu naiz Chamberyn, Madrileko bihotz-bihotzean, taberna batera nire txakurrarekin; hasi naiz kopa bat hartzen eta han non entzuten dudan kantu bat, ezaguna. Tabernako goiko partean kantatzen ari ziren. Zein, eta euskal etxeko jendea. Euskaraz, jakina. Beraiengana joan nintzen. 'Gernikako arbola' eskatu nien, faborez. Denok batera kantatu genuen. Baita 'Zibilak esan naute' ere, Iparragirrerena, eta Antton Valverderen beste bat; 'Bailarako neskatxak, dantzara ez dute nahi; haren oroimena agertzen da non-nahi'. Gau osoa kantatzen eman genuen. Nik bihotzean daukat Euskal Herria. Bihotzean. Bihotzean jendea, bihotzean hizkuntza..., bihotzean janaria! Kar, kar, kar...»
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Xalba Ramirez
|
Irutxuloko Hitza
#2
Eneko Imaz Galparsoro
#3
Nora Portilla Perez de Arrilucea
|
Kike Perez de Arriba Diaz de Argandoñ
#4
Azkenak
.jpeg)
2025-06-24
Jon Fernández González
Arabako Aldundiak indarkeria matxistaren biktimei arreta murriztu diela salatu du ESK-k
Lanpostuak, emakumeak artatzeko egonaldi ertaineko harrera zerbitzua eta aurrekontua murriztu ditu Aldundiak.
2025-06-24
Eneko Imaz Galparsoro
Zenbait lagun zauritu dira Hernaniko San Joan gaueko istiluetan, eta gutxienez pertsona bat atxilotu dute
Xabier Lertxundi alkateak adierazi du istiluak leku eta ordu ezberdinetan gertatu direla, eta haien artean ea loturarik dagoen ikertzen ari dira. Udaltzaingoak laguntza eskatu dio Ertzaintzari 03:30 aldera, eta haiek oldartzean hainbat lagun zauritu dituzte. Segurtasun Sailak... [+]
2025-06-24
Mikel Aramendi
ANALISIA
Chen Yun: txoria eta kaiolaren auziak hortxe jarraitzen du
Ekainaren 13an, ezohiko ekitaldi baten lekuko izan zen Pekineko Herriaren Areto Handia: Txinako Alderdi Komunistaren aginte goren osoak (baimenduta leudekeen absentziak salbu; nola jakin horietakoa ote zen He Weidong jeneralarena? Izan ere, ez zen ageri mahai nagusian,... [+]
2025-06-24
Jon Fernández González
Bilboko Bira Kulturak kultura eskaintza murriztu beharko du laguntza publikoen murrizketa dela medio
Ez dute itxiko, baina orain arte eskaini duten programazioari ezin izango diote eutsi. "Bira txikiago bat" izango dela zabaldu dute sare sozialetan.
2025-06-24
Mikel Garcia Idiakez
Nola debekatu sare sozialak erabiltzea 16 urtez azpikoei? Australiako Gobernuak badu formula
Legez, 16 urte bete arte ezingo dituzte sare sozialak erabili Australian, urte bukaera honetatik aurrera. Baina nola gauzatzen da hori praktikan? Gobernuaren azterketa batek ondorioztatu du teknikoki bideragarria dela, eta aurrekaria jarri du bide bera hartu nahi duten... [+]
2025-06-24
Eneko Imaz Galparsoro
Israeli boikota musika jaialdietan ere
El Salto hedabideak argitaratu zuen Espainiako dozenaka musika jaialdiren Superstruct sustatzailea Israelen aldeko funts batek erosi zuela. Geroztik, musika talde eta bakarlari ugari batu dira KKR-ren aurkako boikot kanpainan, eta Israel Palestinan egiten ari den genozidioaren... [+]
2025-06-24
Jon Fernández González
NATOtik ukatu egin dute Sánchezek iragarritako gastu militarraren salbuespena
Mark Rutte NATOko Idazkari Orokorrak ukatu egin du “baztertze klausula” onartu zaionik Espainiako Estatuari. Kalkuluen arabera, BPGren %3,5a gastu militarretara bideratu beharko du gobernuak, NATOk eskatzen dituen kompromisoak betetzeko.
2025-06-24
Eneko Imaz Galparsoro
Trumpek iragarri du Israelek eta Iranek su-eten akordio bat adostu dutela
Iranek AEBen Qatarreko base militarrari eraso egin ostean eman du gertakariaren berri Etxe Zuriko maizterrak, Truth Social sare sozialean. Irango Atzerri ministro Abbas Araghtxik ukatu egin du menia bat adostu dutela, eta adierazi du Israelek "bere legez kanpoko... [+]
2025-06-24
Eneko Imaz Galparsoro
Asteburu honetan eginen da EHZ festibala, Arberatze-Zilhekoan
Fermin Muguruza afixan nagusi, Olaia Inziarte, Naxker, Xiberoots, Errobi, Kaskezur, Zetkin, Tapia eta Leturia eta beste hainbat musikari igoko dira oholtzara ekainaren 27, 28 eta 29an. Horrez gain, antolatu diren hitzaldietan, hala nola lurraren defentsaz, diskurtso eta... [+]
Udaltzaingoan arreta euskaraz bermatzeko gomendatu dio Arartekoak Erandioko Udalari
2024ko irailean, herritar batek salatu zuen Erandioko udaltzain batek arreta euskaraz ukatu eta jokabide hori behin baino gehiagotan errepikatu zela, baita telefonoz kexatu zenean ere. Salaketak erakusten duenez, hasiera batean, arreta eta dokumentazioa gaztelaniaz bakarrik eman... [+]
2025-06-24
Gedar
“Gazteon erantzunari esker Durangoko Gaztetxeari eustea lortu dugu”
Gaztetxearen aldeko manifestazio jendetsu bat egin zuten larunbatean Durangon, espazioaren irekieraren berri eman eta lau egunera. "Lehenengo gaua ere ez genuela bertan pasatuko esan ziguten, eta oraindik gaztetxean tinko jarraitzen dugu", aldarrikatu... [+]
2025-06-24
Euskal Irratiak
Laida Mugika
“Espero dugu datorren urtean halakorik egin beharrik ez izatea, eta errektoretzak neurriak hartzea”
Errektoretzaren erantzun ezan, ehun bat irakaslek berriz eskainiko diete ikasleei ahozko froga euskaraz pasatzeko aukera. Guraso elkarteek ere bat egin dute ekimenarekin, errektoretzaren inplikazioa eskatuz.
Eskuin muturreko talde batek Donostiako ‘Jesusen Bihotza’-ren aldeko ekimena egin du
Donostiarra, defenda ezazu zurea leloarekin pankarta bat jarri dute, Jesusen Bihotza duen Espainiako bandera batekin batera.
2025-06-23
Jon Fernández González
Hazparneko etxebizitza agentzia bat okupatzeagatik epaituko dituzte zazpi lagun irailean
2024ko urtarrilean Arberoako Lurra eta Etxebizitza kolektiboak Hazparneko Puyo agentzia okupatu zuen. Ekainaren 20an elkarretaratzea egin zuten ekintzaileei babesa emateko.
Eguneraketa berriak daude