Eskualde honetako udalerri gehientsuenen moduan, Arratzuko etxe eta baserriak hainbat auzotan sakabanatuta daude: Gorozika, Barrutia, Uarka, Barroeta, Belendiz, Zubiate, Loiola eta nola ez, Elexalde. Golako errekaren erriberatik doan errepidetik soro, belardi eta azken hamarkadetan kiwi landaketa ugariren artean, Loiola auzoko plazara heldu gara. Bertan daude udaletxea eta eskola zaharra, eraikuntza ikusgarriak biak. Zertxobait aurrerago Golakok inguratzen duen muinoan kokatzen da Elexalde, kaskoan Santo Tomas eliza eta abatetxea dituela. Duela hamarkada gutxi batzuk arte, hainbat burdinolen harrabotsa entzun zitekeen bertatik. Hauxe izango dugu gaurkoan abiapuntua (85 metro).


Abiatu aurretik Done Jakue bidea adierazten duen mugarria ikusi ahal izan dugu bide bazterrean. Ondorengo bidegurutze orotan ere aurkituko ditugu antzeko seinaleak, izan ere, kostaldeko bidea hemendik bertatik igarotzen baita, Bolibarko Ziortza kolejiatatik Gernikara bidean. Lehen urratsak beraz, Done Jakue bidea jarraituz burutuko ditugu erreka ertzera jaitsiko gaituen errepidean barrena. Olazarrako burdinola da eskuinaldean topatu dugun eraikuntza eta berari itsatsirik bi ardatzeko irin errota (50 m) dago. Golako errekatik ubidez zetorren urak mugitzen zuen errota eta burdinolak martxan jartzeko beharrezko makineria.

Done Jakue bidean aurrera egin beharrean, PR baten arrasto zuri-horiak lagun, ezkerrera jo dugu, errekaren eta arto zein indaba soroen artean abiatzen den zidorretik. Landaretza joriko erreka ertzean gora -besteak beste haritzak, haltzak eta urritzak-, alde batean ur garbiko erreka dugula eta bestean metro batzuk goraxeago ubidearen aztarnak ditugula, burdinolaren urtegia zenera iritsi gara. Egun urtegiko horma hondatua badago ere, garbi antzeman daiteke presa eta ubidearen hasiera non dauden. Tentu handiz urtegiaren ezker aldetik igaro eta errekan gora jarraitu dugu, zelai lauari bira eman eta laster baserri batera iritsi arte. Baserri aurreko zubia igarota, Mendatako udalerrian jada, etxe azpiko uztaitik irteten den erreka ikusita, antzina hau ere errota izan zela ohartu gara.


Errotaren eskuin aldetik abiatzen den bidean gora jarraitu dugu, erreka zokotik irten eta gainaldean kokatzen den Montalbango dorretxearen bila. Done Jakue bidearekin bat egingo dugu berriro, baina oraingoan aurkako zentzuan burutuko ditugu berrehunen bat metro, harik eta bidegurutzera iritsi arte. Zutoin adierazleari kasu eginaz, arte itzel baten ondotik igaro eta dorretxepera iritsi gara neke handirik gabe (205 metro). Egoera onean ez dagoen arren, talaia bikaina izaten jarraitzen du gain honek. Golako errekak osatzen duen ibilbide bihurri eta meharraren jagole bikaina dugu dorretxea. Inguruan mendi bizkar gainean, pinudiaren gainetik ageri dira Mendatako Elexaldeko eraikuntza urriak larre berdeen artean. Hegoaldeko ikuspegia itxiz, eskualde honetako benetako zaindari den Oiz mendia nabarmentzen da, goibel eta hilzorian, azken urteotan jasandako zauriak larriak izan baitira.


San Pedro baseliza xume berritutik Zarra auzoko baserrietaraino jaitsi gara. Hiruzpalau arkupedun baserri eder, etxe aurrealdea zintzilikatutako piper gorri sorta ederrez apainduak dituztenak. Zarrabentako bidegurutzeraino jaitsi beharrean, eskuinera jo eta Laprastegi baserrirantz abiatu gara, honen albotik igaro (150 metro) eta pinudian barneratzen diren pistetatik eskuinekoa hartzeko. Laster ailegatu gara Montalban dorretxera igotzeko erabili dugun bideraino (175 metro). Oraingoan, ordea, bidean behera jarraituko dugu, Done Jakue bidearekin bat. Jaisten hasi aurretik, inguru honetan -tamalez egun sasi artean- Laprastegiko galtzada zaharraren aztarnak antzeman daitezke garbi asko. Beherantz jota, ataka pare bat igaro eta erreka zokoan Golako erreka zeharkatzen duen XVI. mendeko Artzubi zubira iritsi gara (50 metro). Zubi zahar honen zoladura nabarmentzekoa da, harri mota ezberdinez eta orden berezian baitago zolatua. Erdialdean, lurrean sarturik, Mendata eta Arratzuko muga adierazten duen mugarri bitxia ere badu. Bidean gora berehala hartuko dugu Santo Tomas eliza dagoen kaskoaren gainaldea (85 metro).