Kanpaiak: Iraganeko berri-emaileak


2005eko maiatzaren 08an
Maiatzaren 13a arte egongo da ikusgai Bilbon Brontzearen soinua, Bizkaiko Foru Aldundiak antolatutako erakusketa. "Larrialdiak eragindako erakusketa", Alberto Santana Aldundiko etnografoaren berbetan. "Denbora daramagu ahaztuta dauden gaiei buruzko erakusketak edo zerrendak egiten, eta oraingoan kanpaiei egokitu zaie. Bizkaiko ondarearen zati garrantzitsua izanagatik ere, gero eta leku txikiago daukate kanpaiek kultur-jardunean eta eguneroko usadioetan, eta horregatik heldu nahi izan diogu gaiari".

Erakusketa baino lehenago, Aldundiak Bizkaiko kanpaien zerrenda egin zuen. 1.186 zenbatu dituzte, baina gehiago daude Santanaren esanetan. Ez da kopuru makala, inondik inora. Baina, asko ala gutxi, "isilik" ditugu kanpaiok. Garai bateko dei mota ugari galduta daude, eta oraindik herri askotan jotzen direnak »hil-kanpaiak, mezarako deiak…» gero eta herritar gutxiagok ulertzen dituzte. Gazteen artetik, ia inork ez. Bestetik, ulertuak direnean ere, kanpai-hotsei ez zaie lehen bezala obeditzen. Gure bizimodua beste komunikabide batzuek arautzen dute gaur egun.

Kanpaiak historian zehar

Europan kanpaiak erlijio kristauari lotuta egon dira beti. Lehenbiziko agerpena monasterioetan egin zuten, kristautasuna legezko bihurtu eta mende gutxira. V. mendetik aurrera gutxi gorabehera, kanpaiek arautu zuten fraideen bizimodua, eta huraxe izan zen euren zeregin bakarra, edo ia, 1.000. urtera arte edo. Orduan irten ziren monasterioetatik elizetara »eta beraz herritarrengana». Prozesu hori Mediterraneo inguruan hasi bazen ere, ia aldi berean gertatu zen Europa osoan. Handik laburrera, XII. mendean, elizetatik ere egin zuten jauzi zenbait erloju zibiletara.

Hasieran, kanpaijoleak fraideak edo apaizak ziren beti, baina apurka-apurka abadeak elizatik hurbil zeuden laikoei irakasten hasi ziren: serorak, sakristauak… Ogibidea elizaren zereginak betetzea zutenei, alegia. XIX. eta XX. mendetik aurrera hasi ziren kanpaijolea herri xehean bilatzen.

Denbora guzti horretan, eguneroko bizimodu arrunta kanpai-hotsaren arabera arautzen zen, hein handi batean. "Kanpaiek agintzen zuten noiz jaiki edo noiz askatu neskalagunaren eskua etxe parean", dio Alberto Santanak, "eta ezta pentsatu ere aginduari uko egitea!". Dei desberdinez baliatuz, kanpaijoleak mezu mota asko emateko gauza ziren, batzuk erlijioarekin lotutakoak eta beste batzuk ez. Hala, edonork jakin zezakeen, norbait hiltzen zenean, hildakoa emakumea, gizona ala umea zen, eta herri batzuetan baita zein kaletan bizi izan zen ere. Zenbait lekutan, hildakoaren izena jakitea bezainbeste zen hori. Beste batzuetan, sutea zegoela esaten zuten kanpaiek, edo ekaitza zekarrela, edo norbait mendian galduta zegoela… Ulertu ez ezik, jendeak aintzakotzat hartzen zituen deiok, eta beharrezkoa zenean lagundu ere bai.

Gainbehera, 60ko hamarkadan

Kanpaien kodea orain hamarkada batzuk arte egon da indarrean. Alberto Santanak 1966an kokatzen du, hain zuzen, gainbeheraren hasiera. Urte hartan egin zen Vatikanoko II. Kontzilioa, gerora ondorio asko ekarri zituena. Konparazio baterako, abade eta abadegai kopuruak orduantxe hasi ziren murrizten, gaurko krisialdira heldu arte. Oro har, jendartea elizatik urruntzen hasi zen, hark ezarritako erritmoaren arabera dantzatzeari utziz. "Abadeak eurak ere elizaren ikurrei arreta gutxiago eskaintzen hasi ziren, eta horrek eragin zuen, besteak beste, kanpaien hizkuntza desagertuz joatea".

Ulertzekoa denez, dei zibilak galdu ziren lehenik, jendarteak bazituelako horretarako beste tresna batzuk. Erlijio-deiak gorde dira, eta ez denak. Egia esan, gaur egun alferrikakoak izango lirateke garai bateko zenbait dei mota, iragartzen zituzten egitekoak ere galdu egin baitira leku gehienetan. Dei zibilei dagokienez, oraindik ere entzun daiteke baten bat, salbuespen modura; Iurretan, esate baterako, su-kanpaiak jo zituzten iaz, baina informazio huts gisa noski. Gutxi batzuentzako informazioa, zer esanik ez.

Azken kanpaijoleak
Ezekiel zugazartaza eta Emiliano Zuazo iurretarrak Bizkaiko azken kanpaijoleetakoak dira. Esan nahi baita, garai bateko dei desberdinak egiten dakizkiten apurretakoak direla bi bizkaitarrak. Baina aspaldi utzi zioten jotzeari. Orain dela hogeita hamabost urte, Zugazartazak gogoratzen duenez: "Autopistan hasi nintzen beharrean, eta abadeari esan nion elizan laguntzen segituko nuela, baina ez kanpai jotzen". Orain ez dute lanik egin behar, baina kanpandorrera igotzeko sasoirik ere ez daukate. Gainera, urte dezente da Iurretako kanpaiak botoi bat sakatze hutsez jotzen direla, Bizkaiko herri gehienetan bezala. Joan den mendeko 70eko eta 80ko hamarkadetan, mekanizazioak hezur-haragizko kanpaijoleen lekua hartu zuen ia erabat, ia inor ez zegoelako prest lan hori egiten jarraitzeko. Kanpaijoleak desagertuz joan dira, eta gaur egun hamarren bat izango dira Bizkaia osoan. Bakanen batek jo egiten du oraindik; beste batzuk, Iurretakoak bezala, kanpaijole ohiak dira honezkero.

Emiliano Zuazok, Ezekiel Zugazartazak eta beraren anai Pedrok -orain gutxi zendua- kanpai kontzertua eskaini zuten Iurretako San Migel elizan, 1991n. Orduko hartan egindako hogeita bat toke desberdinak CD batean jaso ziren, hizkuntza hori guztiz ahaztuta daukagunerako lekuko gisa. Bestela ere, Ezekiel Zugazartazak adorea edukitzen du urtero-urtero, hutsik egin gabe, San Migeletan, kanpandorrera igo eta jotzeko. Gainerako egunetan oroitzapenekin konformatu behar. Orain, gurekin partekatu dituzte oroitzapen horiek: "Orduko denboran denek zekiten zer esan gura zuten kanpai-hots desberdinek, eta jaramon egiten zen gainera". Dei batzuk, gehienak, finkoak ziren -mezatarakoa, orduak...-, baina besteen kasuan jendeak abade edo kanpaijolearengana jotzen zuen lehenbizi, haiek informazioa lehenbailehen zabaldu zezaten. Hala jakiten zuten noiz zegoen sua, noiz hildako bat, noiz zetorren ekaitza… "Telefonoa, sasoi horretan, kanpaia zen", dioskue.

Oroitzapen guztiak ez dira atseginak, ordea: "Frankistek herri bat hartzen zutenean -dio Emiliano Zuazok-, kanpaiak jotzera behartzen zuten. Neuri egokitu zitzaidan behar hura, Iurretan sartu zirenean". Argi dago mezu desberdin asko emateko gauza zirela lehengo kanpaijoleak, baina ez beti lar gustura.

Kanpaien "alfabetoa": Soinua eragiteko hiru modu
Hiru modu daude kanpai batetik hotsa ateratzeko: jotzea, dilin-dalan aritzea eta eragitea. Bakoitzak soinu mota desberdina sortzen du, eta horiek uztartuz eta geldiuneak luzeago edo laburrago eginez lortzen da kanpaiek gauza bat ala bestea esatea. Kanpai bat baino gehiago erabiliz aldi berean, "hizkuntza" hori aberastu egiten da.

Jotzea da kanpaiari soinua eragiteko modurik errazena. Kanpaia geldi dagoela egiten da, metalezko mailu batez joz -eskuz, mailua lotuta daukan sokatik tiratuz edo, azken urteotan sarriago, mailu mekanikoaz-. Dilin-dalan aritzeko, berriz, kanpai-mihia mugitu behar da -kasu honetan ere eskuz edo sokaz-, hark kanpaia jo dezan. Azkenik, eragitea da modurik ikusgarriena eta arriskutsuena. Kanpaijoleak, hezur-haragizkoak zein mekanikoak, kanpaiari eusten dion uztarria mugitu behar du, hura biraraziz. Sistema honekin lortzen dira soinurik alaienak, eta horregatik jaietarako gordetzen da normalean. Jotzeak, aldiz, soinu ilunagoa ematen du, tristeagoa, eta heriotzarekin zerikusia daukaten deietan erabiltzen da batik bat.

Kanpai asko, baina ez oso nabarmenak
Kanpaien hizkuntza galtzeak ez du esan gura kanpaiak galdu direnik. Horiek ere ondarea dira, eta hor jarraituko dute euren kodea inork ulertzen ez duenean ere. Alberto Santana etnografoak dioenez, "Bizkaia aberatsa da kanpai kopuruari dagokionez, baina ez haien ezaugarriei erreparatzen badiegu. Ez daukagu nabarmentzeko moduko kanpairik".

Bizkaiko kanpaiak ez dira zaharrenetakoak -"500 urte inguruko batzuk daude, ez da asko"- ez eta handienetakoak ere: "Astunenek 3.500 kilo dauzkate; Iruñeko kanpai nagusiak, adibidez, 11.000 dauzka, eta Toledokoak 16.000. Europako ekialdeko eliza ortodoxoetan askoz handiagoak daude". Musika sortzeko ahalmenagatik ere ezin esan daiteke Bizkaiak sekulako ondarea daukanik, kanpaiak mezuak zabaltzeko erabili izan baitira betidanik gurean, ez musika sortzeko. Nolako doinua ematen zuten ez zen garrantzitsuegia. Azkenik, erdia baino gehiago industria-bitartekoekin eginda daude: "Artisau-produkzioko ale gehiago beharko genuke".

Asko bai, baina apalak. Edo alderantziz, baikorrentzat.


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude