Txillardegik gazteak izan ditu gogoan liburua osatzerakoan.
"Oraingo euskalgintza eta Euskal Herriaren egoera ez da gaur sortua, aspalditik dator, urteetan mamituz joan da, baina iruditu zitzaidan »eta uste dut iritzi hori zuzena dela» gazte jendeak ez duela ezagutzen nondik gatozen. Ez zaio egokitu, guri bezala, bere haragian bertan bizitzea, eta ez du ezagutzen. Orduan, pentsatu nuen egokia izango zela halako bilduma bat prestatzea, gaurko interesgarri izan daitezkeen gauza batzuk agertzeko".

Euskaraz hasi nintzen idazten Eganen 1954 edo 1955ean, oker ez banago; garai hartan Mitxelena eta Arrue ziren Eganen zuzendariak, eta haiek proposatuta hasi nintzen. Baina euskarari buruz bereziki idatzitako lehenengo artikulua 1956an argitaratu nuen, Arantzazuko bilera horietako bat egin zenean. "Alférez de complemento español" delako bat nintzen orduan, Ferrol del Caudillon »soldadutzari esker ezagutu nuen nik Galizia, eta hori behintzat ez zait damutzen; beti esan izan dut nire bigarren aberria Galizia dela, eta bihotzez diot hori». Bada, handik bidali nuen txosten bat, euskararen egoeraz eta egin behar ziren gauzetaz, hain zuzen ere liburuan jasotzen den lehena.

Garbizalekeria amorratua zegoen, eta gramatikari zegokionez, gauzak aldatzeko joera izugarria. Esate baterako, Nikolas Ormaetxea "Orixe"ri bere meza liburu ospetsua egin zuenean buruan sartu zitzaion pluralizantea kentzea, eta "gu hurbiltzen gatzaizkizu" esan beharrean, "gu hurbiltzen gatzaizu" zioen; gainera, "a" itsatsiak kendu zituen… Hori izan zen guk aurkitu genuen panorama, eta oso goitik zetorrenez planteamendua, horren kontra egitea oso zaila zen.

Bai… Baina egiten nituen proposamenak ez ziren nireak, Mitxelenarenak baizik. Garai hartan Mitxelenarekin oso harreman handia neukan nik »gero etorri ziren haserreak», eta Mitxelenari entzuten nizkion gauzak oso ondo bideratuak zeudela ikusiz, bada, bide horretatik jotzen nuen neuk ere.

Jakina. Ulertu behar da orduko egoera. Garai hartan oso modan zegoen bakoitzak bere euskalkian idaztea, eta ez hori bakarrik: bizkaitarrak "j" eta guzti erabiltzen zuten, eta denak horrela. Niri ez zait sekula ahaztuko Haritschelhar-ek Euskaltzaindian bere sarrera hitzaldia egin zuenekoa. Orduan eskapatua nenbilen Iparraldean, eta Baigorrira joan nintzen ekitaldira; oso exhibizio polita izan zen: lehendabizi aurkezpena egin zen, zuberera ederrean, eta ondoren Haritschelhar-en erantzuna… behenafarreraz! Nirekiko nioen, nora goaz horrela? Euskaltzaindiaren ekintza nagusia, eta oraindik horretan gaude?

Lau artikulu izan ziren. Orduko beste moda bat zen euskara ez zela "ropaje del pensamiento" esatea. Bazen zioenik ere: "qué más da decir ‘casa’ o decir ‘etxe’?". Apaiz bati entzun nion nik hori, ez dut esango izena, besterik gabe orduko mentalitatearen adibide gisa aipatzen dut. Beraz, oso inportantea zen hizkuntzaren garrantzia funtsatzea. Garai hartan oso modan zegoen baita ere estrukturalismoa, eta bide hori jarraituz ezagutu nituen nik Saussure, Martinet, Cohen eta besteak, Bruselako liburutegi nazionalean. Lanetik atera eta hara joaten nintzen irakurtzera, egunero-egunero, eta horrela ezagutu nituen. Nolabait aurre egin behar zitzaien Euskal Herria hizkuntza gabe eraiki zitekeela ziotenei, eta orduko gehiengo handi baten planteamendua hori zen. Izugarria! Hortaz, hizkuntzak eta herrikidetasunak kezkatzen ninduten ni, ea zer herrikidetasun lor zitekeen heren batek euskaraz hitz eginda »bakoitza bere euskalkian, baina euskaraz behintzat», beste parte batek frantsesez eta beste parte batek espainieraz. Zer herrikidetasun eta zer demonio sor daiteke horrelako egoera batean? Gauzak horrela, nik Brankan aldarrikatzen nuena Euskal Herrian euskaraz baino ez zen.

Ez pentsa! Gogoratzen naiz guk hori esan eta EAJ-PNVko Bilboko buruzagi famatu batek erantzun zigula: "íVosotros, los euzkadianos…!", "z" eta guzti!

Noski! Guk genion: hizkuntza batek ez badu balio komunikatzeko, hizkuntza hori baztertu behar da! Euskararen kontrako orduko joera salatzeko genion hori, entzuten zirenak gogorrak baitziren, erdaraz esanak gainera: "El euskera, una lengua que baja de los montes…"! Beren planteamendua ez zen inondik ere hiritarra, eta hain zuzen ere Leturiaren egunkari ezkutua horregatik kokatu nuen Parisen, hirian. Barkatu, baina, gaur egun oso zaila da giro hartaz ondo jabetzea eta haren kontra egitea noraino izan zen zaila azaltzea. Zaila izan zuen Arestik ere, Bilbon… Euskaldun berria, gainera, ni bezala, beste gauza askotan ezberdinak baginen ere. Dena den, euskarari buruz geniona momentu hartan nahiko bonba izan zen.

Gaztelaniazko lan luze hori Ediciones Vascas argitaletxekoek proposatu zidaten, orduan prestatzen ari ziren Historia del País Vasco »zortzi tomotan agertu zen bilduman» sartzeko.

Horiek idatzi nituen garaian Parisen, lizentziatura egiten ari nintzen. Arazoak nituen Parisera joateko, Frantziako poliziek Landetako hiriburutik ez mugitzeko agindua emana zidatelako eta paperik gabe nengoelako; beraz, karrerako azterketak-eta nituenean Parisen, lagun zuberotar batzuen etxera joaten nintzen. Halako erraztasunak izan nituen nik ikasteko ere, baina okerrago ibilia da beste asko, eta isildu egingo naiz. Gauza da, Sorbonan egin nuela nik nire lizentziatura, eta horregatik agertzen dira bi artikulu horiek frantsesez, batez ere sustratoen teoriak-eta aipatzen direlako beraietan.

Mitxelenak egin zuen euskara batuaren txosten famatu hartan idatzia ageri da: Baionako bideetan ongi edo egokiro erabaki zutenaren bidetik… eta segitzen du. Beraz, ez da nire iritzia edo niri kartaz esan zidana, euskara batuaren txosten horretan idatzita dagoena baizik. Gero zerrenda luze bat dator, hitzak nola diren euskara batuaz eta abar azalduz, baina aurretik esana du Baionako bilerak oso egokiak izan zirela eta Mitxelenak berak aitortzen du haietan hartutako erabakiak oinarritzat hartu zituela. Gure pozerako, noski, baina hala da, historia da hori.

Jakina. Zer gertatzen da? Baionako erabakiak 1964an hartu ziren. Berrogei urte joan dira, aizu! Orduan, bada, hogeita hamar urteko batek, eta zer esanik ez gazteagoek, nondik jakingo dute hori? Erudizioz eta horrela? Jendeak oso gutxi daki, eh! Ni irakaslea izan naiz Unibertsitatean urte askotan eta badakit gure kultura maila momentu honetan nola dagoen… Anekdota txiki bat, niri gertatua: EGA egiten zenean, askotan izaten nintzen epaimahaian, baiezkoa edo ezezkoa emateko. Behin, galdera hau egiten zitzaien: "Zein mendetako idazlea zen Gabriel Aresti?". Erantzuna: "XVIII. mendeko egilea". Nik irakurri dut hori! Izugarria da!