Gasteiz jai giroan murgilduta zegoela, hango gotzaina suminduta agertu zen erlijioak eskola publikoan galdu duen presentziaz, eta, horrekin batera, erlijioak bizitza publikoan dagokion garrantzia berreskuratzearen alde hitz egin zuen. Berria egunkariak gai honen inguruan gizarte ordezkari batzuei eskatu zien iritzia eta orduan emandako erantzunen harira otu zait lerro hauek idaztea. Aurrera joan baino lehenago, alta, komeni da zehaztapen bat egitea. Erlijioaz berba egitera abiatzen garenean, gutariko askok ohitura dugu aldez aurretik argi uzteko ez garela sinestun, hori egitean, gure iritziek objektibotasuna irabazita dutelakoan edo. Nik neuk zalantzan jartzen dut erlijio jakin baten ikusmoldeari eutsi ez izanagatik, ezinbestean, pertsona objektiboagoak, arrazionalagoak edota toleranteagoak garela. Baina, ohiturari jarraituz, ni ere ezein erlijioko kide ez naizela esatera behartuta sentitzen naiz honako hau idaztean.
Gaiari helduta, uste dut Ipar eta Hego Euskal Herrian, tartean arrazoi desberdinak badaude ere, antiklerikalismo sutsua garatu dela, ezkerreko pentsamoldeari eusten diogunen artean bereziki, eta horrek ez digula uzten erlijioak duen garrantziaz jabetzen. Hala, pentsamendu erlijiosoa superstizio eta ezjakintasunaren erresumatzat besterik jotzen ez dugun neurrian, ez gara ohartzen zein neurriko funtzioak bete »eta betetzen» dituen erlijioak gure artean. Horietako bat da unibertsoa, inguratzen gaituena, esanguratsu bihurtzea. Zientzia modernoak ederto erakutsi digu zer garen eta nondik gatozen, baina ezin digu esan zergatik gauden hemen eta nolako balioen inguruan antolatu behar dugun bizimodua. Zenbait ideologia eta filosofia politiko, adibidez, azken hutsune hori betetzen ahalegintzen dira, giza bizitza balio sistema koherente batean kokatuz, baina euren zereginak kale egiten du galdera traszendente baten aurrean. Edozein modutan ere, Eliza nagusien eta ideologia politikoen hutsegite bezala ulertu behar da gizarte modernoetan ugaritu diren erlijio exotikoen hedapena, adibidez, mota askotako terapia psikologikoen bitartez.
Esan beharrik ez dago erlijioak desprestigio sakona pairatzen duela zenbait sektore sozialetan, neurri batean, Eliza katolikoak gizartean galdu duen legitimitate eta botere eskergaren ispilu; nahiz eta katolizismoak milaka jarraitzaile eduki euskal gizartean. Prozesu horrek atzeraezina dirudi, Gasteizko gotzainaren lantuen gainetik. Baina arazoa da, erlijiorik ezean, hutsune galanta sumatzen dela eta ez naiz ari hil osteko bizitzaren inguruko kezkei buruz, lurrean bizi dugun bizitzaz baizik. Hala, egia da gure oinaze psikikoa bideratzeko zenbait errito-teknika budista baliagarri izan daitezkeela, baina horiek ezer gutxi egin dezakete gizarte bizitzaren konplexutasunari erantzuten dioten arau moral sendoak ezartzeko. Erlijio zibila deitzen diote batzuek, baina, agian, egokiagoa da moral kolektiboaz berba egitea. Horrelakorik ezean, ez da posible gizarte bizitzarik garatzea eta eskola da, dudarik gabe, eremu horretan erantzukizun handia duenetako bat.
Hortaz, sinplekeria izugarria iruditzen zait besterik gabe baieztatzea erlijioa eremu pribatuari dagokion gaia dela, besteak beste, gero eta nabariagoak baitira gatazka politiko eta sozial askoren oinarri erlijiosoak. Baina, kontu hori albo batera utzita, ukaezina da sinesmen erlijiosoek erabateko eragina dutela ohitura kultural askotan. Jendeak, normalean, eta etorkinek, are argiago, hizkuntza eta kulturaz gain, erlijio bat dakar besapean. Gure herrian asko gara pentsatzen dugunok euskararen etorkizuna ez dela euskal hiztunen arazo pribatu hutsa eta, beraz, agintariei haren aldeko politika soziala exijitzen diogu. Horren ondorioz, elkarbizitza kulturalaren oinarriak ezartzera behartuta gaude. Era berean, administrazio demokratiko batek ezin dezake itsuarena egin sinesmen erlijiosoek eragiten dituzten arazoen aurrean. Batzuetan, talka egin dezaketelako zenbait giza eskubiderekin; eta, orokorrean, sinesmen erlijiosoek pertsona askoren unibertso morala osatzen dutelako eta aginte publikoak gaitasuna izan beharko lukeelako gizarte bizitza antolatzeko herritarren funtsezko balioak bilduz eta euren arteko elkarbizitza bermatuz.
Sinplekeria ere iruditzen zait erlijioa eskolatik kanpo egon behar dela esatea, Frantziako hezkuntza sisteman sinbolo erlijiosoen erabileraren karietara sorturiko eztabaidak erakutsi duen moduan. Jarrera erosoena da tabula rasa egitea eta erlijioa errotik ezabatzea hezkuntzan, baina hori ez da ez zuzena ezta praktikoa ere. Ez al da hezkuntzaren helburu nagusia ikaslearen prestakuntza integrala? Eta zer da erlijioa, pertsonaren bizitzaren funtsezko zati bat ez bada? Etengabe gauzatu behar den moral kolektiboaren oinarrien inguruko eztabaidan, eskolak zeresan handia du. Debate horretan, duda barik, ikasle guztien sinesmen erlijiosoek hartu beharko lukete parte. Bestela esanda, eskolak, nahi eta nahi ez, protagonismo handia du moral kolektiboaren norabidean, eta zeregin horretan, berari dagokio eztabaida arrazionalak »eta, ahal den neurrian, zientifikoak» garatzea gu guztion balioen inguruan, balio erlijiosoak barne. Denon artean adostu beharko da zeintzuk diren oinarrizko balioak, denok errespetatu beharrekoak, eta zeintzuk erlijio bakoitzari dagozkion dogmak. Hezkuntza demokratikoak jainkoen arteko borroka baketsu hori ahalbidetu beharko luke.