Hizkuntza honen bizirauteko gaitasun horregatik-edo, asko dira euskaragatik kezkatu direnak, hizkuntzalariak izan ala ez. Aditu ortodoxoak batzuek, heterodoxoagoak besteak eta bere zoroan dabiltzanak hurrengoak, guztiek diote zer edo zer duela gutxi aleman batek Europa osoko hizkuntza zaharra izendatu zuen euskarari buruz. Teorien zurrunbilo horretan, ordea, zaila egiten zaigu jakitea zer izan daitekeen egia eta zer asmakeria hutsa aditu ez garenoi. Bada, arazo horri konponbidea jartzeko asmoarekin egin du Luis Nuñezek El euskera arcaico. Extensión y parentescos, mota guztietako ikerlarien ekarmenen edo usteen oihartzun aztertzaile den ikerketa.

Nire azterketak bi atal ditu eta politena hasierakoa da, hizkuntzei buruzko datuak azaltzen dituena, eta aspergarriena bigarrena, baina hain zuzen horrexek erakarri ninduen ni: non aurkitzen den une honetan euskarak dituen harremanen eta ahaidetasunen azterketa jakiteak. Uste dut jende askori interesatzen zaiola gaia, makina bat liburu plazaratu dira euskara egiptoeraren lehengusua edo berberearen ez dakit zer dela dioten teoriei indar guztiz eutsiz. Eta saltzen dira! Badago halako kuriositatea…

Horrelako zerbait. Dena den, nire helburua benetan nola gauden jakitea zen, eta lortu dudalakoan nago. Ikerketa hau egin eta gero badakit hizkuntza bakoitza non dagoen kokatua balizko zera horretan, hau da, euskararen urrutiko ahaidea izan daitekeen edo inolako zerikusirik ez duen.

Nik deitzen diot horrela, eh! Gasteizko Euskal Herriko Unibertsitateko adituak oso ortodoxoak dira eta ez dute esamolde hori erabiltzen. Baina niretzat euskara arkaikoa Kristo garaian hitz egiten zen euskara da, hilerrietan aurkitu izan dena, Kristo ondorengoko lehenengo hiru mendeetan-edo hitz egiten zena. Baina, adibidez, nire lanean hainbeste aipatzen dudan Lakarra adituak Etxepare, Lazarraga eta horienari deitzen die euskara arkaikoa.

Garona eta Ebro ibaien arteko eremuan. Erromatarrak hona iritsi ziren garaian euskara ia Bordeleraino eta Andorraraino iristen zen. Beharbada gehiago ere hedatuko zen lehenago, badira hori dioten tesiak, baina nire lanean erromatarrak hona iritsi zirenekoa hartu dut abiapuntu, lurraldez lurralde aztertzerako orduan Akitanian, Lleidan, Oskan, Zaragozan, Errioxan, Burgosen zein Sorian non hitz egiten zen eta non ez.

Akitaniako hilarrietan aurkitutakoa da. Egia da txanponak aurrekoak direla, Kristo aurreko lehen edo bigarren mendekoak, baina, aldiz, ez da segurua txanponetan agertzen den hizkuntza benetan euskara den.

Oraindik euskara bizirik dagoelako. Besteak erromatarrak iritsi ahala galdu ziren guztiz eta ez dakigu ezer haietaz. Berunetan-edo aurkitutako arrastoak dauzkagu, besterik ez, baina horietan ez da deus ulertzen. Berriz, orduko euskara ulertzen da, gaurko euskara erabil daitekeelako. Ez dira euskaraz idatziak daudela ematen duten hitz guztiak ulertzen, baina zer edo zer bai, gaurko euskarari esker.
Koldo Mitxelenak esandako eta zuk jasotako baieztapen batek dio, zehazki hitz eginez, hizkuntza guztiak antzinate bera dutela. Horren arrazoia?
Euskarak izango zuen aitaren bat, eta aitona ere bai, eta birraitona... Noraino iristen den kate hori ez dakigu, katebegi batzuk baino ez ditugu ezagutzen, baina Mitxelenak azpimarratzen zuen esan daitekeela euskara oso zaharra dela, hemen. Besteak baino zaharragoa dela ere esan daiteke, baina hemen, alegia, hitz egiten den tokian edo Europan. Egia da Europan ez dagoela euskara baino hizkuntza zaharragorik, besteak gero etorri zirela, euskara jada hemen zegoenean. Baina, horregatik ezin daiteke esan etorri berri ziren indoeuropar hizkuntzak baino zaharragoa denik, zeren haiek apika bizirik egongo ziren Arabiar Penintsulan edo dena delako lekuan.

Bai. Duela 6.000 urte inguru indoeuroparren inbasioa gertatu zenean, Europan hitz egiten ziren hizkuntzetatik asko desagertu ziren eta ez dakigu haietaz ezer. Euskarak, finierak eta hizkuntza kaukasiarrek bakarrik iraun zuten bizirik, eta horrela jarraitzen dute, baina finiera eta hizkuntza kaukasiarrak muga-mugan daude, ez Europa barruan. Finiera han goi-goian dago, eta kaukasiarrak mintzo diren tokiak ia-ia Asia dira. Bestalde, hungariera ere ez da indoeuropar hizkuntza, baina IX. mendean etorri zen Europara eta, beraz, postindoeuropera da, euskara preindoeuropera den bitartean.

Latina. Zeltierak oso eragin gutxi izan du euskaran, nahiz hainbat hitz badauden. Adibidez, Zegama, Deba edo Ultzama hitz zeltak direla diote.

Garai batean esaten zen euskara Afrikatik zetorrela iberierarekin ahaidetasuna zuelako. Eta iberierarekin ahaidetasunik izan dezake »nik uste dut baduela, gainera», baina iberieraren jatorria ez zen Afrika, orain esaten dute Europa osoko hizkuntza zaharra dela, eta beraz, iberierak eta euskarak izan dezakete nolabaiteko lotura, baina Afrikarekin inongo zerikusirik ez duena. Bestalde, berbere hizkuntza aitatzen du askok »Tovarrek, adibidez,» baina nik ez dut uste ahaideak izan daitezkeenik, berberea oso hizkuntza ezberdina delako: kamitikoa da eta egitura oso ezberdina du euskararen aldean. Berriz, badirudi euskarak antzekotasun gehiago duela Europa ekialdeko hizkuntzekin, turkierarekin eta horiekin, baina arrasto txiki-txikiak eta oso desegituratuak daude. Horrela bada, gaur egun ezin daiteke frogatu euskara inoren ahaidea denik.

Esate baterako! Guantxeak oso fonetika euskalduna du. Baina Krutwigek aditz bat ere ondorioztatu zuen, eta hori… ez da egia. Nolanahi ere, guantxea aztertu beharreko hizkuntza iruditzen zait niri. Espainolak Kanarietara joan ginenean »hala diot euskaldunak ere konkista hartan baitziren», desagertu zen hizkuntza, baina frantziskotar batzuek jaso zituzten hainbat errefrau eta esaldi beren itzulpenarekin. Gero etorri ziren italiar batzuk eta gauza bera egin zuten, eta aleman batek bildu ditu horiek guztiak, eta baditugu berrehun edo hirurehun esamolde bere itzulpenarekin. Gainera hiztegi moduko bat ere badago.