Irunberritik Aezkoara hizkuntza galduari segika

  • Eguraldia eta Nafarroan gaur egun aginte kontuetan dabilen jendea aurka izan bazituen ere, gaitz erdi, Euskal Herri osoko elkarkidetasuna bereganatzea ere lortu baitzuen Irunberriko Arangoiti ikastolak aurten. Eta hori gutxi balitz, Nafarroa Oinez 2003ko gorabeherak gertatu aurretik, ikastola honek izan zuen beste oparirik ere, Aitor Arana idazleak berari eskainitako bi liburu, kasu: Arangoiti ikastolako bi neska-mutiko protagonista dituen Irunberriko sorginak izenburuko narrazioa eta artikulu honetan hizpide izango dugun Nafarroako ipar-ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino azterlana.

2003ko azaroaren 30ean
Kazetaritza independenteak herritarren babesa du arnas

Nafarroa gehieneko jatorrizko hizkuntza euskara dela historikoki ondo frogatua dago, baita nafarren gehiengo nagusia euskalduna izan zela XVIII. mendera arte ere. Baina horrek ez du esan nahi lurralde horretan euskaraz bakarrik hitz egiten zenik, eta hori ere historikoki frogatua dago. Euskararekin batera, gutxienez beste zazpi hizkuntza hitz egiten ziren Nafarroan »erromantze nafarra, okzitaniera, gaskoia eta antzinako frantsesa, hebreera, arabiera eta mozarabiera, eta jakina, gaztelania», eta horien guztien nondik norakoak eskaintzen ditu Aitor Aranak Nafarroako ipar-ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino ikerlanean, euskarak Nafarroan izan zuen gainbehera adierazten duten garaian garaiko mapekin batera.
Nolanahi ere, batik bat hegoaldetik iparraldeko bidea eginez, Nafarroan aurki daitezkeen ibarren eta udalerrien euskara maila aztertzen du legazpiarrak Altaffaylla kultur elkartearen bidez plazaratu duen lan honetan, hain zuzen, Irunberri, Urraul Beiti, Erromantzatua, Gazteluberri, Longida-Agoitz, Urraul Goiti, Nabaskoze (edo Nabaskozeko Almiradioa), Erronkari, Zaraitzu eta Aezkoakoa.

"Leku hauetan guztietan euskara bizirik egon da eta lehenengo hizkuntza izan da historiaren zatirik handienean", adierazi du Aitor Aranak.

Baina horrela izanik ere, badirudi Erromantzatua, Gazteluberri eta Nabaskozeko ibarraren zati handiena izan zirela euskara galdu zuten lehenengo eremuak, XIII. eta XVI. mendeen artean. Geroago, XVI. eta XIX. mendeen artean Irunberrik, Urraul Beitik eta Urraul Goitiko hegoaldeak galdu omen zuten beren jatorrizko hizkuntza. Eta hauen ondoren, XIX. eta iragan mendeetan, Longida-Agoitz eta Urraul Goitiko erdialdea eta iparraldea erdaldundu ziren, baita Erronkariko Burgi herria ere. Zaraitzuko euskara oso abiadura handian galdu zen.

Desagertzeko zorian

Beraz, hirurogei urte nahikoa izan ziren herri askotan euskara guztiz desagertzeko. Eta gainera, XX. mendetik atera gabe, Aezkoako euskara modu beldurgarrian ahuldu zen. Hau da, desagertu ez zen desagertu, baina euskaldun multzo txiki baten hizkuntza izatera pasatu bai. Eta orain, XXI. mendearen hasieran, Aitor Aranak liburu honetan ikertzen duen eskualde nafarreko euskara Zaraitzun eta Aezkoan bakarrik entzun daiteke. "Baina ez dugu geure burua engainatu behar »dio ikerketaren egileak». Zaraitzuko euskara oraindik bospasei pertsonaren ahotan entzun badezakegu ere, teknikoki hilik dago, ez duelako inork eguneroko bizimoduan maiztasunez eta komunikabide gisa erabiltzen".

Zorionez, Aezkoako euskara ahuldua osasuntsuago dago ordea, eta ibar horretako hainbat herritan naturaltasunez entzuterik badago. Horri beste datu itxaropentsu bat gehitzen dio Aitor Aranak: "Ez dugu ahaztu behar XX. mendearen amaiera aldean eta XXI.ean, euskararen sendotze eta berreskuratze aro bat bizi izaten ari garela eskualde horretan, Euskal Herri ia osoan bezala. Jende euskaltzalearen, herritar langileen eta ikastola eta ikastetxe publiko euskaldunen lan duinari esker, euskara ez da hemen betiko ezkutatu gure historia ez-euskaltzalearen eraginez. Ez da jadanik arraroa irunberriar edo erronkariar euskaldunekin hitz egitea".

Nafarroako ipar-ekialdeko euskara. Irunberritik Aezkoaraino lanean, hain zuzen ere bi leku hauen artean aurki ditzakegun ibarretako bakoitzean euskarak historian zehar izan dituen mugak ezagutzera ematen ditu Aitor Aranak, mapa eta guzti, leku bakoitzeko euskara nolakoa zen agertuz.

"Hori, neurri handiagoan edo txikiagoan »zehazten du ikerlari legazpiarrak». Izan ere, ibar hauetako euskararen lekukotzak ez dira leku guztietan berdinak".

Hau da, Aezkoako euskara bizirik dago, eta Zaraitzu-Erronkarietakoak ikerlariek azter ditzaketen lekukotza aberatsak utzi omen ditu oso testu ugari eta interesgarriekin. Baina hiru ibar hauetatik hegoaldera Irunberrirainoko euskara aztertzeko orduan, besterik omen dira gauzak eta toponimia eta hondarreko euskarara »hau da, gaztelaniaz hitz egitean leku jakin batean erabiltzen diren euskal hitzek osatzen duten hondarreko euskarara» jo beharrean dago leku horietako euskara ikertu nahi duenak, ez delako bertako euskararen idatzizko testurik geratu, "Agoizko salbuespen txikia kenduta", Aitor Aranaren hitzetan. Eta bistan da, nahiz eta iturriok oso euskara pobrea eskaini, ikerlariak ez dauka besterik eta horiekin konformatu beharrean dago.

Liburuan, dauden testuetatik asko ezagutzeko aukera ematen du ikerlariak. Testu asko daudenez, baina, aukeraketa txiki bat egin behar izan du. Nolanahi ere, irudiak ere ez ditu baztertu. Datuak eskuratu ahal izan dituen ibarretan, historian zeharreko hizkuntz mugak adierazi ditu. "Eta herri askoren kokapena ere eman dut, interesa duenak kontsulta zehatzagoa egin ahal izan dezan. Adibidez, Nabaskozeko ibarraren kasuan, Arrakas Goiti eta Arrakas Beiti (Ustaizeko auzoak) ere kokatu ditut, Bonapartaren garaian lehena euskalduna zelako".

Aitor Arana, ikerketaren egilea

Literatur sari ugari eskuratu ditu Aitor Arana legazpiarrak bere narrazio eta antzerki lanekin, besteen artean irakurleek eurek ematen duten Liburu Gaztea 2002-2003 saria, 2002ko Txomin Agirre eta Toribio Altzaga sariak. Baina aspalditik dago idazle hau Nafarroako ipar-ekialdeko euskaraz kezkatua, eta berari esker dauzkagu Zaraitzuko hiztegia. Zaraitzuera-Euskara Batua Euskara Batua-Zaraitzuera eta Zaraitzuko euskara. Zaraitzuera ikasteko liburua.


Azkenak
Bizkaiko Golkoa ia bi aldiz azkarrago ari da berotzen munduko batez bestekoa baino

Naturklima fundazioak kaleratutako Itsasoko eta kostako txostena-k argitara eman ditu klima aldaketa euskal kostaldean izaten ari den ondorioak: Bizkaiko Golkoko uren tenperatuta 0,22 gradu igo da hamarkada bakoitzean, 1981tik 2023ra, munduko uren tenperaturen batez besteko... [+]


Protesta egingo dute Los 40 Summer Live jaialdiaren aurka, Zarautzen

Beste urte batez Los 40 Summer Live jaialdia ospatuko dute Zarautzen, eta horren kontra agertu dira herriko hainbat eragile, haien ustez, garrantzi handiagoa ematen zaiolako ekitaldi horri herriko jaiei baino: "Argi erakusten du gure herrian zeinentzat dauden erraztasunak... [+]


Azterketa %90ek suspenditu dute eta Zupiriak esan du: “Ertzain izateko ikasi egin behar da”

3.600 pertsona aurkeztu dira ertzain edo udaltzain izateko lan eskaintza publikoko deialdira, eta 2.800 hautagaiek ez dute proba psikosoziala edota atal teorikoa gainditu. Segurtasun sailburuak defendatu egin du Polizia izateko "exijentzia maila".


CAF-Elhuyar sariak etetea erabaki dute, “baldintza egokirik” ez daudela arrazoituta

Zientzia-dibulgazioa saritzeko erreferentziazko sariak izan dira CAF-Elhuyarrekoak. Antolatzaileek 31. edizioa martxan zegoela etetea erabaki dute, "sariketa behar bezala egiteko baldintzarik ez dagoelako".


Nila Heredia
“Evo Moralesek ingurune toxikoa du, eta ezinbestekotzat jo du bere burua”

Boliviako ezkerreko militante historikoa da Nila Heredia, bi aldiz Evo Moralesen Osasun ministro izandakoa. Abuztuan hauteskunde orokorrak izango dituzte, eta herrialdearen egoera politikoa aztertu du elkarrizketa honetan.


Guggenheim Urdaibai Stop plataformak museoaren proiektua bertan behera uzteko eskatu die instituzioei

Joan den astean aurkeztu ziren proiektuaren inguruko entzuketa prozesuaren emaitzak, eta Guggenheim Urdaibai egitearen kontrako iritziak gailendu ziren. Busturialdearen beharrei "arduraz" erantzutea exijitu die plataformak, eta proiektuaren inguruko informazio eta... [+]


Indarkeria matxista gisa ikertzen ari dira 78 urteko emakumearen hilketa, Zizur Nagusian

Emakumea hilda aurkitu dute bere etxean. Senarrak, 85 urteko gizonak, emakumearen heriotzaren berri eman du, Polizia bertaratu denean diskurtso inkoherentea zuela ohartu eta atxilotu egin dute. 


Konfrontaziora pasatzeko garaia da

Euskararen normalizazioaren motorrak herri dinamikara bueltatu behar du aurrera egin nahi badugu


2025-07-30 | Sukar Horia
Dominatzaile pobreak

Bolo-bolo dabiltza gugandik zenbait kilometrotara gertatutako pogromoak, hamarkada luzetan −mendez mende− zilegituriko arrazismoa oinarri dutenak. Palestinan, Torre Pachecon eta Hernanin, arazoa antzekoegia da, intentsitate ezberdinez bada ere. Moroak dira behe-laino... [+]


Barkamena inprimatzen eta saltzen

Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi  Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]


Migrazioei buruzko jarrerak gurean

Diskurtso erreakzionarioen gorakadaz ari gara azken urteetan. Dela migrazioei buruz, dela feminismoa, euskara eta abarri buruz. Testuinguru horretan, garrantzitsua iruditzen zait jarrera erreakzionarioak edota migrazioei buruzkoak aztertzeko ez gelditzea titularretan, eta gaiari... [+]


Euskarak Euskal Herria behar du

Euskararen balizko etorkizunari buruzko ikerketa bat ezagutzera eman da berriki, eta zalaparta eragin du bertan irudikatzen den paisaia beltzak. Asaldamendu hori auzitan jarriz abiatuko dut nire ekarpena. Zergatik da harrigarria datu hori? Zein mundutan bizi gara, gure egoeran... [+]


Ergelkeria

Liburuak hasi, utzi… begietatik garunera nagi doaz esaldiak, eta itzali ezin dudan tik-tak bat entzuten dut. Ikus-entzunezkoak pikatzen ari naiz.

Entzun dut burpee, eta Llados, eta body count, eta nahi duzulako zara pobrea, eta Milei, eta Thiel, eta unibertsitatea... [+]


2025-07-30 | Inma Errea Cleix
Kaka

Uda honetako erronka omen sare sozialetan: kaka egitea igerileku publikoetan. Ohikoak dira jokabide zikinak sare horietan, eta batzuek beren gorotz fisikoa libratzea, ororen begi-bistan eta eskura, honezkero gaina hartu digun zikinkeria digital erraldoia hezurmamitzea besterik... [+]


Eguneraketa berriak daude