Bilboko Kafe Antzokian bildu gara mahai- inguruko lau partaideekin. Jokaleku aproposa gaur dakarkigun gaiaz, antzerkiaz luze eta zabal hitz egiteko. Gaurkoan pertsonaiak eta besteek idatzitako istorioak etxean utzi dituzte, euren lan eta pasioez hitz egiteko. Atzera begira, aurrera egin ahal izateko.

PATXO TELLERIA. Batzuetan egoera hobetu edo okertu den galdetzen diogu gure buruari. Gu hasi ginenean baikorragoak ginen, arrazoi askorengatik, alde batetik ezjakintasun hutsagatik. Egia da garai hartan guk teatroa egiten genuela eta teatro horrek nahiko oihartzun zeukala jendearengan. Maskaradaren lehenengo garaietan, obra bat euskaraz ateratzea eta ehun emanalditik gora egitea normalena zen. Frontoietan, plazatan, baldintza txarrekin egiten genuen lan. Garai hartan antzokiak, sare profesional bat… noiz egongo ote ziren galdetzen genion gure buruari. Gaur egun hori badaukagu, sareak eta antzoki dotoreak ditugu, baina emanaldi bakoitzaren oihartzuna batez beste askoz txikiagoa da. Horrek zer esan nahi du? Alde batetik, teatro produkzio askoz gehiago egiten direla eta hori ona da publikoarentzat, kalitatea berez igotzen delako; eta bestetik, gogorra da taldeentzat ahalegin askoz handiagoa egin behar dutelako, eta hori ere ona da, baina gutxiago saltzen dute. Gaur egungo gaitzik handiena zera da: antzerkiak herriarekiko duen lotura, sintonia oso ahula da. Teatroa beste agerraldi asko baino ahulagoa da. Zineman adibidez, urrutiko pelikula bat ikusten duzu eta sintonia hori badago. Nik uste dut teatroak askoz ere errotuago egon behar duela inguruan. Lehen teatroan ez zegoen ez dirurik ez ezer, obra bat antolatzeko eta ekartzeko talde edo kultur taldeen asmo ona eta borondate ona zegoen bakarrik. Ahalegintxo hori egin eta gero bigarren ahalegintxo bat zegoen jendea eramateko; halako klimax bat zegoen. Gaur egun zer gertatu da profesionaltasunarekin? Ez gara gu bakarrik profesionalizatu, banatzaileak, antzokiko arduradunak, programatzaileak… ere profesionalizatu dira, funtzionarizatu dira. Batzuetan funtzionario horiek nahiko urrun daude herri bakoitzean mugitzen den saltsatik eta herri horrek nahi duenetik. Askotan sekulako teatrora zoaz, sekulako programazioa duena eta programatzaileak dio: "Ez dakigu zer gertatzen den, geroz eta jende gutxiago dator". Hor dago gako bat. Antzerkia herriaren magmatik urrundu da. Denak asko profesionalizatu gara eta urrundu egin gara.
CARLOS PANERA. Lehen, emanaldiak edonon egiten ziren. Eusko Jaurlaritza "Herriz herri" kanpaina egiten hasi zen, eta kanpaina haietan herri txikiak sartzen ziren batez ere. Herri txikietan ez zegoen inolako azpiegiturarik, ezta elektrizitatea jartzeko ere.... Gogoratzen dut, Legorretan, frontoian, bidoi batzuk eta egur batzuk gainean jarri, eta kristoren zaratarekin egiten genuela emanaldia. Denbora pasa ahala, zelan eratu da azpiegitura hori? Gaur egun profesional gehiago dagoela esaten dugu, baina nire ustez hori fikzioa da hein handi batean. Egungo egoera ez da batere ona, ez da ondo eratu espazioen azpiegitura hori. Administrazioaren jarduna herri txikietan eta handietan zein izan da? Erdi Aroko etxe bat edo dorretxe bat baldin badago, horrekin zer egin ez dakitenez, erakusketak, ikastaroak, emanaldiak… egiten dituzte bertan, baina hor ezin da ezer egin. Beste kasu batzuetan mugimendurik ez dagoen lekuetan eraikitzen dira antzokiak eta behar diren lekuetan ez. Gernikan adibidez, harrigarria benetan, azkenean aurten inauguratu dute antzokia. Batzuetan antzokiak edo azpiegitura batzuk sortu dira, baina agian gero ez dago dirurik programatzeko edo hor dagoen funtzionarioari ez dakit zer gustatzen zaio edo nahiago du beste zerbait egin. Gaur egun dauden azpiegiturez eztabaidatu beharra dago. Jaurlaritzak aurten laguntza eskatu duten makina bat proiektu dagoela dio. Hori ezinbestekoa da, antzerkia bizirik baldin badago, proiektuak egon behar direlako. Kontua da zerk irauten duen herrialde honetan. Duela 10 urte zeuden taldeei erreparatzen badiegu, gehienak gaur egun existitzen ez direla konturatuko gara. Geroa, Tarima... hainbat talde desagertu egin dira, baina normala denez urtero beste batzuk sortzen da.
AGUS PEREZ. Oso bilakaera normala izan da hemengoa, oso naturala. Munduak ere aurrera egin du eta gurean sortutako antzerki mota eta antzerki egiturak ere horrela bilakatu dira, haren antzera. Duela 20 edo 25 urte hainbat talde oso interesgarri, oso sortzaile, oso kementsu zeuden eta produktu benetan interesgarriak sortzen zituzten, esate baterako, Maskarada, Tarima, Geroa ahaztezina, Bekereke, Markeliñe... Haietako batzuek irauten dute, baina oso egitura profesionalizatu batekin, Maskarada eta Markeliñe esate baterako. Beste batzuk desagertu egin ziren, jendea oso baldintza kaskarretan ibiltzen baitzen, lau bidoi artean, edozein tokitan... Baldintza tekniko kaskarretan eta baldintza ekonomiko kaskarretan bizi zen jendea eta horrela ezin da bizi. Aipatu ditudan talde gehienak Bizkaikoak dira, Bekereke izan ezik. Gipuzkoan nik ez nuen ezagutzen talde indartsu finkorik. Eusko Jaurlaritzak bultzatuta, Antzerti eskola sortu zen. Harrobi moduko bat izan zen eta handik hainbat antzezle edo aktore sortu zen, ETBn aritu zirenak eta gero ezagunak egingo zirenak. Hainbat antzoki berreskuratu dira (Zornotza aretoa, Barakaldoko Antzoki Zaharra, Basauriko Social…) eta antzoki interesgarriak ere sortu dira (Leidor Tolosan, Amaia Arrasaten...), baina gero agintariek edo arduradunek ez dakite oso ondo zer egin beraiekin. Agintariak azpiegiturak sortzen oso trebeak dira, diru asko mugitzen delako horren inguruan edo pentsatzen dutelako, fede onez, zerbait egin behar dela. Ilustratuek esaten zuten moduan, dena herriarentzat baina herria kontuan hartu gabe. Azpiegiturak sortzen dituzte, antzoki itzel bat sortzen dute eta gero hutsik dago, urteko ez dakit zenbat egunetan ez dago ez programaziorik ez ezer, kasu aipagarri batzuk kenduta. Batzuk oso ondo funtzionatzen dute eta oso programazio interesgarria eta egonkorra dute, baina asko eta asko hutsik daude, erabili gabe urte osoan eta hori oso penagarria da. Are penagarriagoa da Gernikaren kasua, duela aste batzuk arte egon dira inolako antzokirik gabe herrian eta eskualdean.
IÑAKE IRASTORZA. Gipuzkoan ere egon dira antzerki talde nahiko indartsuak, batzuk nik ezagutu ez ditudanak, Bihar, Jarrai. Haiek joan eta gero etorri ziren Orain, Tanttaka, Ur... eta haiek lan dezente egin zuten Antzerti sortu baino lehenago. Gero, Antzertiren inguruan gehiago sortu ziren, sortu eta desegin, baina mugimendu nahiko zegoen. 30 urte hauetan gauza asko egin da, aurrerapauso asko eman da, baina azkeneko hamar urte hauetan atzera egin gabe, nolabaiteko geldialdi bat nabaritu da. Hainbat gauza aztertu beharko genuke, alde batetik telebistak lagundu beharrean markatu egin gaitu eta gauza errazak edo oso erraz kontsumitzen diren gauzak egitera bultzatu du antzerkia. Telebista aipatu dut, baina ez dakit bere errua den, gizarteak berak oro har kontsumo azkarreko gauzak bultzatzen ditu. Antzerkiak entretenimendua izan behar du, baina gauza iraunkorragoak, trinkoagoak, gogoeta eragiten dutenak eskaini behar ditu, nahiz eta barre asko egin. Eduki aldetik arintzen joan da, gaur egun horrelako zirkulu garratz batean sartu da. Horren adibide gisa, taula gainera eramaten diren ikuskizun asko aktore gutxiagorekin, teknikari gutxiagorekin egiten da. Dena konprimitzen goaz. Diru gehiago dago, instituzioen aldetik askoz diru gehiago dago duela hogei urte baino, baina pobretzen ari den susmoa dut. Eszenografia aldetik eta beste batzuetatik dirua neurtzen da eta azken batean horrek pobretu egin du azken hamar urteetan antzerkiaren egoera. Hala ere, nire balorazioa oro har baikorra da, ia ezerezetik hasi baikinen antzerkia egiten. Euskal Herrian ez daukagulako herentziarik antzerkian, badugu herri antzerkia, pastoralak... baina ez dago Katalunian bezala benetako zutabe finkorik. Garai ezberdinak pasa ditugu, badakigu klandestinitatean nola ibiltzen ginen, nola engainatzen genuen orduko gobernua... Hortik atera eta gero esperantza handiak genituen, baita Eusko Jaurlaritza sortu zenean ere. Antzerkiko jendeak lan asko egin du eta oso produktu onak egiten dira eta egin dira, izugarri egin da lan eta askotan ez da ez eskertua ez ordaindua izan. Lehen publikoak gehiago bizi zuen antzerkia, eta hark eskertzen zuen. Publikoarengana iristen ginen nolabait. Ezkorra ere banaiz, esperantza asko bidean geratu direlako. Nik ez nuen uste, gaur, 2002an, hau esatera iritsiko nintzenik, baina ez dut ulertzen gaur egun Euskadin konpainia iraunkor edo zentro dramatikorik ez edukitzea, niretzako ez da ulergarria. Andaluzian, Katalunian, Galizian badute. Nik ez dut uste Eusko Jaurlaritzak diru gutxiago duelako denik, ezta gutxiagorik ere. Taldeak galtzen dira, berriak sortzen dira eta inori ez zaio axola zer galdu den bidean, zer geneukan, ez dago jarraipenik... Politikariek ematen dituzte diru laguntzak, baina ez dago politika orokor bat eta horregatik ez dago konpainia iraunkorrik. Hala, batzuetan galduta, beste batzuetan oso galduta ibiliko gara eta beste batzuetan argia ikusiko dugu nonbait. Bestalde, antzoki sareak sortuz joan dira, baina bertako programazioak ez dira gehiegi zaintzen. Espedienteak betetzen dira, baina antzokiak askotan erdi hutsak daude. Lehen izugarrizko beharra ikusten genuen programatzaileak izateko. Eta sortu dira, baina zeharo funtzionarizatu dira; lasaiegi ikusten ditut. Gaurko zentsore modernoak direla iruditzen zait, askotan antzerkiaren alde jokatu beharrean zentsore bihurtu dira. Amaitzeko, antzerkia industria dela esatea astakeria da, Euskal Herriari begira ez dauka zentzurik, ezin da hitz egin industria batetaz.
C. PANERA. Ez da industria, telebista da industria.
I. IRASTORZA. Suedian esango balute ere, zeresan asko edukiko genuke horretaz. Han tira, baina hemen industriaz hitz egitea barregarria iruditzen zait.
P. TELLERIA. Eusko Jaurlaritzak antzerki proiektuetara bideratzen duen diru kopurua ikusi besterik ez dago, 360.600 euro inguru. Bilboko errege magoen kabalgatan gehiago gastatzen da. Argi dago ez dela industria.
A. PEREZ. Dena irizpide ekonomikoen arabera neurtzen da eta hori oso joera errotua da Eusko Jaurlaritzaren sorreratik. Dena da industria eta dena industrializatu egin behar da, arloz arlo. Antzerkia ere industrializatu behar da edo bestela ez dugu ezertarako balio. Artea ere industria bilakatu da, hor daukagu Guggenheim adibide gisa eta denok jarraitu beharreko modelo gisa. Baina baditugu fabrikak eta industria kontsideratzen den beste guztia. Horretarako ez genuke antzerkia sortuko, antzerkiak beste funtzio bat du, artea, literatura... beste zerbaitetarako dira.
I. IRASTORZA. Zuk kreditu bat eskatu behar baduzu obra bat muntatzeko, diru laguntza ez zaizulako iritsiko antzezlana estreinatu arte edo zati bat bakarrik jasoko duzulako edo dena delakoagatik, baldintza guztiak industria bat balitz bezala bete behar dituzu. Eta hori ridikulua da, are patetikoa.
A. PEREZ. Patetikoa da bai. Industriaren bidetik, ekonomikoki agian, oso ondo funtzionatuko luke, baina dramatikoki penagarria da. Lehen Iñakek telebistaren eragin kaltegarria aipatu du. Telebistak bere sorreratik irizpide ekonomikoen arabera funtzionatu du. Audientziagatik edozein prezio ordaintzen da. Eta dugun telebista daukaguna da, merkekeria hutsa, autosatisfakzioa, arinkeria, eta produktu jasanezinak eskaintzen ditu, baina hori bai, audientzia fenomeno doa. Telebista jende gehienak ikusten du eta horrek jendearen gustuak, jendearen estetika, publiko zabalaren estiloa eta abar baldintzatzen ditu. Eta horren kontra joatea osa zaila da. Antzerkilariak basamortuan daude, oso korronte gogorraren kontra gainera. Beste mundu bat, beste estetika bat, gizakien arteko beste harreman bat aztertzea zaila da egoera horretan. Zu antzoki batera bazoaz eta pertsonaien arteko gauzak ikusten badituzu, horren arabera zure errealitatea interpretatuko duzu. Telebistak etengabe botatzen dizuna barruan baduzu, bestelako ikuskizun batera joan aurretik garbiketa moduko bat egin beharko duzu, beste estetika bat, beste erritmo bat... duelako.
C. PANERA. Telebistak ere antzerkia asimilatu du. Gaur egun egiten diren txotxongilo hoberenak Canal Plusekoak dira seguruenik. Komedia bat nahi duzula? Hor daude «Sorginen Laratza»ko sketchak... Zertarako joango zara antzoki batetara orduan? Informazioaren auzia kontuan hartu beharra dago. Jendeak ez daki ondo antzerkia zer den, zer eskaintzen den, zer den antzokian dagoen obra hori… Medioek ez dute ondo agertzen zein obra dauden, badirudi ez zaiola inori interesatzen informazio hori jorratzea.

P. TELLERIA. Ez da egia konpainia gutxiago sortzen direla. Ez ditut datuak, baina Jaurlaritzaren azkeneko laguntzetara 50etik gora aurkeztu ziren. Horrek esan nahi du gutxienez 40 talde edo konpainia aurkeztu zirela. Zera gertatzen da: lehen gutxi zirela eta ezagunagoak. Gaur egun badaude batzuk eta haien erreferentzia onak ditut, baina oraindik ez dut haiek ikusteko paradarik izan. Talde asko daude, segur aski gaur egun taldeen bizitza askoz laburragoa da, merkatua askoz exijenteagoa, zorrotzagoa delako. Gazteak zergatik ez dira animatzen talde bat sortzera? Merkatua zorrotzagoa delako. Gu hasi ginenean ez zegoen profesionaltasunaren kontzeptu hori hain errotua. Niri asko kostatu zitzaidan profesionala nintzen ustera iristen.

P. TELLERIA. Nik ez nuke esango gaur egungo ikuskizunak komertzialagoak direnik, beharbada ez dira hain enblematikoak. Lehen obra enblematikoak egiten ziren, Geroak, Karrakak, Orainek halako obrak egiten zituzten. Gaur egun ez da halakorik egiten. Duela gutxi sortu den Antzerkiola Imaginarioaren kasuak lehengo garaiak gogorarazten dizkit, beharbada zenbat diru aterako duten ez zaie asko inporta, sekulako ausardiarekin, jende askorekin... hasi dira. Lehengo garaiak ekartzen dizkit gogora, ez dutelako pentsatu formatu profesional batean, antzerkian pentsatu dute. Lehen ikuskizuna ondo atera zaie eta baliteke bigarrena txarto ateratzea, halako gauzak aurrera ateratzea oso zaila baita.
C. PANERA. Ez da dirua bakarrik. Gaur egun zuk halako muntaia bat egiten baduzu, Maskaradaren kasuan "Ikaro" adibidez, Juan Carlos Perezen musikarekin, dantzari batzuekin... ezin duzu saldu eta gainera zure kontra dituzu programatzaile guztiak. Ez bazara antzoki handien sareetan eta koprodukzio batetan sartzen, halako muntaia handi bat zuk jan behar duzu etxean. Gaur egun halako zirkulu bat dago, muntaiak gero eta konprimituagoak dira. Produkziotik 5 aktore baino gehiagorekin lan egiterik ez dagoela esaten badizute, sortzailearentzako kristoren muga da. 4 edo 5 aktorerekin egin behar baduzu obra bat, eta gainera komikoa izan behar badu, horretarako etxean geratzen zara. Kontratatzearen posibilitatea oso mugatua da, nire ametsa 20 edo 50 aktoreko muntaia bat egitea izango litzateke, baina ez da posible.
P. TELLERIA. Nik teatro txikiaren alde egin nahi dut. Asko hitz egiten da Francoren garaian, zentsuraren garaian, idazleak ezintasun horri buelta emateko moldatzen zirela eta zentsura horrek goi mailako literatura egiten laguntzen zuela. Hitz egin dugunagatik badirudi eszenografia xumeko obra batek edo aktore gutxiko obra batek xarma gutxiago duela eszenografia handiko batek edo aktore askoko batek baino. Antzerkian, gauza guztietan bezala, inportanteena kontatzen dena da. Azken urteetako egoera nola dagoen ikusita, nire burua horretara moldatu dut. Nik badakit antzerkia idatzi nahi dudala eta antzerkia egin nahi dudala eta formatu horretan murgilduko naiz. Aktore gutxiko obretan pentsatuko dut. Duela gutxi Eusko Jaurlaritzak emandako diru laguntzarekin obra bat idatzi nuen zazpi aktorekoa eta kajoian dut. Bestalde, teatroak daukan dohainetako bat bat-batekotasuna da eta ez dugu erabiltzen. Memento batean zerbait gertatzen da eta ez dugu erreflexurik egoera konkretu horretaz muntaia bat egiteko, nahiz eta bi hilabete iraun, modaz pasatzen delako.
I. IRASTORZA. Nik ez ditut kritikatzen aktore gutxiko espektakuluak, ezta produkzio komertzialak ere. Denetik egon behar du, baina zer pentsatua ematen dit zirkulu hori hain itxia izateak, ezin baita besterik egin. 1990ean posible zen 15 aktorerekin lan egitea, eta ez genuen diru gehiago. Ez dakit zer gertatzen den.
P. TELLERIA. Zera gertatzen da, gu ere pijoagoak garela. Gaur egun ez duzu onartzen duela 15 urte kobratzen zenuena, asegururik gabe... Sindikatuak gainera ez dizu utziko asegururik gabe eta inolako baldintzarik gabe lan egiten.
I. IRASTORZA. Ni baldintza horiekin lan egiten zen kasuez ari naiz. "Agur Eire Agur", "Kontuz, maite zaitut", "Dartagnan".... Produkzio horiek ez ziren duela hainbeste egin.
P. TELLERIA. Produktu askoz gehiago dago eta publiko kopurua ez da handitu. Gaur egun Euskal Herrian egiten den antzerkiaren erdia ere ez dut ezagutzen.
A. PEREZ. Txikitasunerako joera dago antzerkian, baina obra txiki bat oso handia izan daiteke. "Kaio Luma Zikina"n adibidez, eszenografia oso xumea da, baina obra oso handia da. Hori obra enblematikoa izango litzateke, baina ez da enblematikoa jendeak ez duelako ikusi. Programatzaileek ez programatzearen errua dute, agian Maskaradaren agenda dela-eta ezin izan da programatu. Horrelako obrak promozionatu egin behar dira, programatzaileek ardura hori hartu behar dute. Apustua egin behar dute kalitatezko produktuen alde. Badaude beste obra batzuk, bi aktorerekin, Maskaradaren "Kontenedore baten istorioak" esaterako. Obra txikiagoa da, produktu polita, entretenigarria da eta askoz gehiago saldu da. Zergatik? Programatzaileek uste dutelako jendeari hori gehiago gustatuko zaiela. Hor dinamika maltzur bat dago, gero eta gehiago saltzen ditugu halako produktu arinak, freskoak, dibertigarriak, errazak, gero eta gehiago esaten ari gara hori dela teatroa. Ez baditugu, noizean behin, era finkoan, produktu sakonagoak, sendoagoak tartekatzen maldan behera goaz. Beste antzezlan nahiko enblematiko bat, aktore bakarrekoa, "Novecento, ozeanoko pianista" izan zen. Horrek arrakasta handia izan du, emanaldi asko egin dira, ikusle asko izan ditu eta hori antzerki sakona da, kalitatezko antzerkia. Jendeak eskatzen du edo eskertzen du benetako antzerkia ikustea.

I. IRASTORZA. Atzerapausoak eman dira nabarmen. Antzerti jaio zen, gero nola hala, bere akatsekin, aurrera egin zuen eta aurrerapauso bat izan zen. Desagertzea ez da mesedegarria izan. Aurrera egin beharrean, atzera egin dugu. Politika orokor bat egiten ez den bitartean horrela ibiliko gara. Ez dakigu nora goazen. Bat-batean Antzerti desagertu zen eta ez da ezer egin.
P. TELLERIA. Ni analfabetoa naiz, nola edo hala teatroa egiten hasi nintzen eta seguru nago gauza asko galdu ditudala oso ondo etorriko zitzaizkidanak, antzerkia eskolan ez ikasteagatik. Horrez gain, Antzerti bat egon beharko luke dudarik gabe. Goi mailako ikasketak behar dira, teatroak unibertsitatean egon beharko luke. Baina askoz ere latzagoa iruditzen zait dauden eskolak zein gutxi zaintzen diren. Basauriko kasua sinestezina da. Bat-batean eskola desagertzen da, teatroko zuzendariak bere inguruan izan nahi ez duela erabaki duelako. Antzerkizaletasuna inoiz antzerkian aritutakoen artean sortzen da batez ere. Inoiz antzerki amateurra edo institutuan antzerkia egin duena da ikuslerik finena. Horrexegatik, oinarrizko eskola sarea zaindu behar da.
C. PANERA. Nik eskola pribatuek izandako jarrera kritikatuko nuke. Antzertiren sorrera Eusko Jaurlaritzaren erabaki bat izan zen. Bilbo hiriburu industriala, Gasteiz hiriburu administratiboa eta Donostia hiriburu kulturala izango zirela erabaki zuen. Antzerti Donostian jarri zuen, hor ere ETBko estudioak jarri ziren eta hor sortu zen nolabait lehen ez zegoen egitura bat. Lehenengo asmoa zentro nazional edo halako gauza handi bat egitea izan zen eta porrot egin zuen. Gero txikitzen joan zen eta oso gutxi ordaintzen zieten irakasleei klaseak emateagatik eta azkenean bertan bizi zirenak eta errentagarriak zirenak egon ziren klaseak ematen. Gobernu aldaketa egon zenean, profesio guztiak Antzertiko arduraduna postutik kentzea eskatu zuen. Eta Antzertik porrot egin zuen. Jaurlaritza hezkuntzarekin zer egin behar zen hasi zen galdezka. Antzerkiko jendeak hezkuntza deszentralizatu egin behar zela esan zuen, beste eskola batzuk bazeudelako: Basaurikoa, Getxokoa, Gasteizkoa... Eskola haiei diru laguntza ematen hasi ziren eta stand by egoera batean geratu ziren. Ordutik hona ez da ezer gertatu, eskolei eman zaien laguntza gero eta txikiagoa izan da eta azpiegiturak oso xumeak izan dira. Gainera eskola bakoitzaren jarrera oso sektarioa izan da, ez dira bildu zerbait antolatzeko edo batzuek ikastaro edo espezialitate batzuk emateko eta besteek beste batzuk... Eta hori oso kaltegarria izan da. Horrelako eskolak lehenengo hurbilketa baterako edo lehen pausoak emateko ondo daude, baina zerbait serioagoa egin behar da behingoz. Azkenean eskola hauek pribatuak direla ez dugu ahaztu behar. Batzuk esaten duten bezala, Arte Eszenikoek unibertsitatearen esparruan egon behar dute.
I. IRASTORZA. Hasiera-hasieratik egin zen izugarrizko hanka sartzea. Zegoen profesioari kasurik egin gabe egin zen Antzerti. Lehenengo urteetan Estatu espainoletik eta Europatik oso profesional onak ekarri ziren. Lehenengo urtean, gutxiengoa ginen antzerki mundutik etorritako jendea. Jende berri-berria zegoen, antzerki eskolara zihoana, baina antzerkiaz ezer ez zekiena. Eta sekulako profesionalak genituen aurrean. Eta jende horrek profesioko jendearekin lan egitera etorri zela uste zuen. Hasieran kristoren profesionalak zeuden eta azkenean, inork ez zuen etorri nahi. Nolabaiteko prestigio kontu bat ere bazen beraientzat.
C. PANERA. Eta zergatik gertatu zen desprestigio hori? Seriotasunik ez zegoelako administrazioaren planteamenduan!
I. IRASTORZA. Bada, etxea egiten teilatutik hasi zirelako. Jendea etorri zen pentsatuz eskola honetan profesionalak zirela eta proiektu bat zegoela martxan. Eta hona iristean hori horrela ez zela ikusi zuten, ezta gutxiagorik ere.
P. TELLERIA. Garai batean euskal gobernuak eta teknikariek aktoreekiko zuten mesprezuak liburuak idazteko balio dezake. Orain, gauzak aldatu direla uste dut. Nik sekulako bilerak izan ditut Lakuan, eta ez dakit gu joaten ginenean bulegoa desinfektatzen zuten edo ez, baina askorik ez zitzaien faltako. Eta hori sentitu egiten da. Tontotzat hartzen gintuzten.
A. PEREZ. Kontuan hartu behar da politikari horietako asko ez zirela inoiz joaten antzerkira eta ez zitzaiela batere gustatzen. Lanpostu hori egokitu zitzaien eta handik antolatu behar zuten beste guztia. Beraz, zuekin harremanetan jarri behar zuten, beren postua justifikatzeko. Baina ez zuten antzerkiarekiko inolako zaletasunik, nazka edo gorrotoa baizik. Eta hori kanpotik ikusita nabaritu egiten da, benetako amildegia egon dela administrazioa eta antzerkiaren estatusaren artean. Beharbada, gaur egun amildegi hori leuntzen ari da.
P. TELLERIA. Sentsazio hori askotan izan dut. Nik imajinatzen dut Kataluniako burgesian aktore izatea beharbada ez dela ama batek seme batengandik espero dezakeen hoberena, baina ezta txarrena ere. Euskal Herrian, Bilboko burgesian behintzat, aktore izatea baztertua izatea zen. Eta Eusko Jaurlaritzako programatzaile eta kultur aholkulari gehienak burgesiatik datoz. Azken urteetan subkontziente politikoan egon da aktore izatea hutsaren pareko dela.
C. PANERA. Orokorrean, burgesiak arte eszenikoen kontua probintziano izatearekin lotu du. Antzerkia, izatekotan, Concha Velasco datorrenean-edo izaten da. Inguru honetan, aktore izatea arraro samarra zen.
P. TELLERIA. Sarobe zine eskola inauguratu zenean, sketch bat egin genuen Mikel Martinezek eta biok. Jose Antonio Ardantza lehendakaria etorri zen. Luncharen garaian, Ardantza guregana hurbildu zen atsegina izateko asmoz, eta ia-ia profesionalak ematen genuela esan zigun. Laudorio moduan esan zigun hura. Ezin zitzaion burutik pasa ere egin Euskal Herrian aktore profesionalak egon zitezkeenik. Horiek Madrilen zeuden. Gu euskaraz ari ginen, ezin ginen aktoreak izan. Bada bai, baginen.
I. IRASTORZA. Askotan gertatzen den gauza da. Estatuko telesail batean bi minutuz ateratzen zara, eta kaletik edozein motatako jendeak zoriontzen zaitu. Ezkerraldetik hasi eta eskuinaldera arte. Betidanik ezagutzen nauen jendea tartean. Ez dakit zenbat urtetan aritu naizen hemen lanean, denek ezagutu eta ikusi naute ez dakit zenbat bider, eta bi minututan telesail horretan ateratzeari garrantzi handiagoa ematen diote. Gainera, badirudi zoriontsu sentitu behar zarela. Eta niri amorrua eta haserrea, eta ez dakit zenbat sentimendu gehiago sortzen dizkit. Zera pentsatzen dut: Zer egin dut? Non galdu naiz? Zer egin dut hemen lan egitea hautatzearekin?
A. PEREZ. Hori ez da bakarrik antzerkian gertatzen, herri honetako beste hainbat esparrutan ere gertatzen da. Euskarazko hedabideetan esaterako. Jendearen mentalitatean ez dira existitzen. Baloratzen dute erdaraz egiten dena, Madrilen egiten dena. Oso joera okerra da. Ez dugu batere federik geure kulturan.
I. IRASTORZA. Baina Agus, hemen ere erdaraz ikusten zaituzte lanean, eta berdin da, ez zara profesionala. Han ateratzen bazara, bai. Horregatik, askotan, gure kulturarekiko dugun abertzaletasuna patetikoa dela iruditzen zait.
A. PEREZ. Bai, iraingarria da. Agian hainbat mendetan zapalduta egoteagatik izan daiteke. Jendeak ez du batere federik beren buruengan. Hemen sortzen denean ez dago federik. Eta ez zara inor Parisera edo Madrilera ez bazoaz, edo bertan ez baduzu arrakastarik. Gero, gainera, historian zehar oso garrantzitsua izan den triangelua dago: Katalunia, Euskal Herria eta Madrilek osatzen dutena. Hor daude indar poloak. Agintarien mentalitatean aktoreak dira Madrilen aritzen direnak dela antzerkian, dela operan... arte eszenikoetan orokorrean. Katalunian sortzen zena askoz gorrotagarriagoa zen agintarientzat, bihurriagoa, bai alde estetikotik bai sakontasunagatik. Adibidez, Els Joglars, Els Comediants, eta zer esanik ez La Fura dels Baus. Euskal Herrian behe-behetik sortu den antzerkia Kataluniakoarekin askoz lotuagoa egon da. Gure ikusmira Katalunian sortzen zena zen. Gero guk geure moldeko antzerkia sortu dugu eta ez du antzik Kataluniakoarekin. Baina normala da agintariek horrelako susmo txar bat izatea hemengo antzerkian sortzen zenarekiko. Ez zineten presentagarriak, zorionez.

A. PEREZ. Hainbat urtetan sormen kolektiboa, performanceak izan dira nagusi. Agian orain gauzak beren lekuan jarri dira eta hainbat espresiobide ditu antzerkiak, zorionez. Horrez gain, baloratu egin da autore edo egileen garrantzia, baina tartean, galdu egin da egile batek egindako testuak antzeztearen ohitura. Edo bestela, autore klasikoen testuak erabiltzen dira, larregi gainera. Shakespeare gora Shakespeare behera ibiltzen gara, baita beste batzuekin ere. Onak izan daitezkeen aitzakiarekin, gaurkotasunik gabeko egileak erabiltzen dira. Klasiko batek ez du galtzen inoiz balioa, baina gaur egun badaude egileak, eta gauza interesgarriak egiten dira. Zergatik ez diren gero taularatzen? Patxok esan du lehen. Berak lan bat idatzi du, baina aktore gehiegi eskatzen dituenez, arrazoi ekonomikoengatik ezin da plazaratu.
P. TELLERIA. Egun autorearen irudia edo formatua aldatu egin da. Buero Vallejok edo Ibsenek bazituzten beren txokoak non obrak asmatzen zituzten, eta gero konpainiek autoreek zer idatzi zuten ikusten zuten. Garai batean antzerkia letraren menpe zegoen, testua zen batez ere. Duela 40 urte baino gehiagotik antzerkia hori baino askoz gehiago da: ikuskizuna da. Eta testuaz gain, irudia, mugimendua eta beste zenbait gauza dago. Lehenago Ibsenen obra bat bazenekien nolakoa zen: testu hori aktoreek antzeztuta. Gaur egun, Ibsenen obra zuzendari batek egin edo beste batek egin, guztiz obra ezberdinak ateratzen dira. Orduan, autorea gaur egun ez badago produktutik gertu, edo prozesuan, oso aukera gutxi ditu. Esaterako, hor dago David Barbero. Berak dozenaka obra ditu idatzirik. Zer gertatzen zaio? Ez dagoela antzerkiaren barruan, eta orduan beti dabil bere obrak taularatzea ez duela lortzen kexaka. Nik uste dut autoreak prozesu osoan egon behar duela: sortzen denetik ateratzen den arte. Gainera, seguru nago autoreen testuak ez direla finkoak. Hau da, Shakespeareren testu bat guk orain irakurtzen dugunean, uste dugu horrela sortu zuela eta ez zuela aldatu bizi guztian. Eta seguruenik ez zen horrela izango.
A. PEREZ. Sortze prozesuaren barruan egon behar du autoreak, ezin ditu testuak bere burmuinetik sortu, besterik gabe.
P. TELLERIA. Eta produktuaren parte da. Batzuetan agian inportanteena; baina agian beste batzuetan ez eta estetikak edo irudiak du garrantzi gehiago.
C. PANERA. Nik askotan esaten dut oso erraza dela antzerkia egitea, printzipioz. Pare bat pertsona hasten bagara hitz egiten, antzerki obra bat sortu dezakegu edo eszenategi batean performance bat-edo egin dezakegu. Azal lodia izanda horrelako zerbait egin dezakezu. Kontua da seriotasun pixka batekin hartzen duzunean, antzerkia obra artistiko bezala, ez dela hain erraza. Autore askok denbora igarotzen dute orrialde bat eta beste bat idazten, baina gero normalean inork ez du taularatuko antzerki obra hori. Antzerkian egun ez du edozein gauzak balio, zerbait esanguratsua taularatu behar duzu. Gainera, antzerkiaz gain, zinema eta entretenitzeko beste aukerak daudela kontuan hartuta, antzokian ikusi behar duzunak esanguratsua izan behar du: edo oso dibertigarria da edo tragedia on bat izan behar du. Gaur egun, edozein ikuslek badu telebistan telezaborra, produktu merkeak, baina baita irudi onak ere. Irudien esparruan baliabide asko dago eta antzerkira zoazenean, ez duzu ondo entzuten, agian urrutitik ikusi behar duzu... eta gainera «mando»rik ez dago! Zertarako joan orduan antzerkira? Gauza on bat edo zerbait komunikatzen dizun obra bat ikusteko. Edozein txorakeria ikustera ez zoaz antzokira, zeren horretarako hobe zaude tabernan zurito batzuk hartzen.

P. TELLERIA. Bigarren bertsioei dagokienez, euskarazko estreinaldietara jende gutxiago joaten da. Neurri batean gizartean gertatzen denaren ispilu da. Produkzioa hizkuntza batean egiten denean, oso zaila da bigarren hizkuntzan produktu berdina egitea, batez ere segituan egiten bada. Eta, normalean, nik dudan sentsazioa euskaraz gazteleraz baino pobreagoa gertatzen dela da. Garai batean euskaraz egiten genituen bakarrik Maskaradan. Bestalde, nik idatzi nuen lehenengo obra, "Torito bravo", erdaraz egin genuen bakarrik. Ez nuen ikusten lan hura duintasunez itzultzeko modua. Kasualitatez egin ditudan eta antzeztu ditudan azkeneko hiru obrak euskara hutsean izan dira: "Komeriaka", "Kaio luma zikina" eta "Kontenedore baten istorioak". Hiru hauen kasuan, apropos hartu genuen kontrako jarrera. Euskaraz egin eta lehenengo euskaraz estreinatu genuen. Eta gero, tartea hartu genuen erdarazko bertsioa patxadaz prestatzeko. Lehengo astean estreinatu genuen, hain zuen, Donostiako Antzerki Ferian, "Kontenedore baten istorioak"en erdarazko bertsioa.
Talde eta aktoreentzat oso gogorra da bi bertsioak egitea. Ez dakit zein den modua. Ulertzen dut espektakulua saldu nahi baduzu, erdaraz ere egin behar duzula. Gure modua honakoa izan da. Ni Bilbokoa naiz eta euskaldun berria, erdaraz txukunago egiten dut eta errazago ikasten ditut gauzak. Eta pentsatu dugu euskaraz idatzi, entseatu eta estreinatzen badugu, gutxienez, euskarazko bertsio duina aterako zaigula, eta gero, erdarazko bertsioa errazagoa suertatuko zaigula. Saio hori egin dugu.
C. PANERA. Askotan, hala landutako obra batean, erdarazko bertsioa ere ez da oso ondo ateratzen. Euskarazko doinua sartuta duzu dagoeneko eta gero nabaritzen da. Oso zaila da bi bertsioak egitea.
P. TELLERIA. Erdaraz askoz finagoa edo zehatzagoa da ahoskera. Antzerki profesionalean, euskarazko bigarren bertsioetan egiten diren ahoskera eta gramatika akatsak erdarazko bertsioetan entzungo bagenitu, antzokitik aterako ginateke. Euskarazkoan egiten badira, obra lardaskeria bat dela pentsatzen dugu, baina ikusi egiten dugu.
A. PEREZ. Hainbat urtetan erdarazko bertsioa egin eta ondoren, euskarara itzultzeko joera egon da. Itzulpen gogor ugari egin dira, askotan kalkoak eginez edo itzulpen teknikoegiak eginez. Itzulpenaren munduan ere bilakaera bat izan da. Gaur egun itzulpen libreagoak egiten dira, baina lotuagoak testuaren esanahi sakonarekin. Badago itzultzaileren bat nahiko ondo moldatzen dena, grazia askorekin itzultzen dituena obrak..., baina beste batzuetan, tamalez, euskarazko bertsioak oso euskara bortitzean eginak daude. Eta horrek nekatu egiten du ikuslea. Gainera antzezlearentzat kristoren ahalegina da egun batean euskarazko bertsioa egitea eta hurrengoan erdarazkoa. Egun berean ez bada!
P. TELLERIA. Ni orain bi obra ezberdinekin nabil. Jendeak galdetzen didanean ea ez ditudan nahasten, ezetz erantzuten diet. Askoz zailagoa da obra berberaren bi bertsioak egitea, bi obra ezberdin taularatzea baino. Baita produkziorako ere, denbora gehiago behar baita. Bi bertsioak egiten bazabiltza, batzuetan esaldi bat beste hizkuntzaren moldean esaten hasten zara. Eta bat-batean esaldiaren erdian, itzultzen hasi zarela konturatzen zara. Eta obra ezberdinak badira ez da hori gertatzen.
A. PEREZ. Aktoreen energia erdia galtzen da ahalegin horretan. Gero badago beste teknika bat, Tanttakak egiten duena adibidez: aktore bat erdarazko bertsioan ipintzea eta beste bat euskarazko bertsioan. Horretarako antzezle bi behar dira. Baina nik uste dut duinagoa dela. Are duinagoa da erdaraz sortutako lan bat, "Torito Bravo" esaterako, erdaraz bizitzea eta kito, horrelakoa delako herri hau, alegia, hirueleduna. Eta euskaraz sortua den obra euskaraz bizitzea, "Kaio luma zikina" esaterako. Eta kito, ez dago itzulpenik. Eta nahi duenak euskaraz ikusiko du, eta euskaraz ez dakiena ez da joango edo ikusi nahi badu, joan egingo da eta erdia edo ia ezer ez du ulertuko. Aukerak dira eta euskara beti izango da anaia pobrea horretan.
I. IRASTORZA. Hau guztia ezin zaio konpainia bati edo talde bati soilik leporatu, ez delako bere errua. Berriro ere politika orokor baten falta dago. Eta kate horretan sartzen ditut programatzaileak. Talde batek euskaraz bakarrik egiten badu antzezlan bat, badakigu ez dituela emanaldi asko egingo. Programazioaren ardurak ez du konpainia batena izan behar. Programatzaileek lan horri irteera emateaz arduratu behar dute, irudimen pixka batekin eta lan pixka batekin.
A. PEREZ. Apur bat arriskatu beharko lirateke euskararen alde...
I. IRASTORZA. Konpainia batek ezin duena zera da: hamabi hilabeteko urte bete luze bat erabili hamar emanaldi egiteko. Baina hamar emanaldi horiek bi edo hiru hilabetetan egiten badira, orduan, bai, posible izango du. Horretarako jarraipen logiko batekin programatu behar da. Bizi motza izango duela lan horrek? Bada motza izango du. Donostian, orain 12-14 urte genuen publikoa etxera bidali dugu. Konpainiek izango dute euren errua, baina hein handi batean, programatzaileek dute publiko hori etxera bidaltzearen meritua.
P. TELLERIA. Ados nago zurekin.
I. IRASTORZA. Orain dela 14 urte geuk bilatzen genuen publikoa, eta bi edo hiru emanaldietan bete egiten genuen antzokia. Gaur egun euskarazko emanaldia Santo Tomasetan egitera bueltatu gara. Eta programatzailearekin hitz egiten hasten zara, eta jendea etortzen ez dela dio. Urteetan egindako lana oso azkar suntsitu dute. Ezer gutxi egiten da publikoa erakartzeko. Sar ezazu zerbait gehiago, irudimen pixka bat gehiagorekin eta lan gehiagorekin, eta bidal ezazu jende hori hilean bi aldiz euskarazko emanaldi batera. Jarraipen bat egin ezazu talde horiek nola lan egiten duten jakiteko. Zaindu dezatela eskainiko duten obra oso txarra izan ez dadin, eta euskarazko publikoa bidali ez dezaten antzokitik kanpora.
A. PEREZ. Politika antolatu bat behar da, publizitate kontua da, egonkortasun kontua... Eta ez noizean behin eta bururatzen zaigunean emanaldi bat jartzea. Eta gero konturatzen zara, dagoeneko pasa denean, emanaldi interesgarri bat zegoela atzo... Egonkortasuna behar da, hilero-hilero emanaldiak euskaraz antolatzea. Apur bat denetarik jorratu behar da, eta hori dena sistematikoki abandonatu egin da.
I. IRASTORZA. Konpainia askotan zabarkeria pixka bat egongo da, baina hori ez da ezer instituzioen eta programatzaileen zabarkeriarekin alderatuta.
P. TELLERIA. Tranpa horretan erortzen gara nahita nahiez. Esaterako, bi hilabete dauzkazu produkziorako, eta ezin duzu luzatu horrek dirua balio duelako. Estreinaldia euskaraz duzu, euskaraz egiteko laguntza bat dagoelako, eta handik lau egunera lehen emanaldia duzu erdaraz. Orduan muntaia guztia euskaraz egin behar duzu , eta gero astebetez paseak erdaraz, antzeztu gabe ere. Eromena da, batetik bestera zabiltza etengabe.

I. IRASTORZA. Ez da lantzen. Kaletik begiak itxita joanda ere, jendeak bertan zer dagoen jakin beharko luke, baina ez da horrela gertatzen. Ez da ondo programatzen eta okerrago iragartzen da. Izugarrizko utzikeriarekin jokatzen da.
P. TELLERIA. Antzerkia beti izan da ahula. Urrezko aroan ere, hirietan oso jende gutxi bizi zen eta oso jende gutxi aritzen zen antzerkian, gehienak bizirautearekin nahikoa baitzuten. Baina gaur egun oso ahula da. Herrietan magma bat dago, eta programatzailea magma horretatik kanpora badoa, funtzionario soil baldin bada, horrek ez du ondo funtzionatuko. Guri herri batetik deitu ziguten eta data baterako emanaldia eskatu ziguten. Zer nahi zuten galdetu genien, eta eurek "zer daukazue?" galdetu ziguten. Bi genituen, ikuskizun poetiko bat, errezitaldi eta guzti, eta komedia bat geneuzkan. Prezioa antzekoa zenez, zera erantzun zigun berak: "Zuek nahi duzuena".
A. PEREZ. Orduan zergatik kobratzen du horrek?
P. TELLERIA. Berak jakin behar du zer nahi duen bere herriak, zer eskatzen dion...
A. PEREZ. Nola hezi nahi duen herria...
P. TELLERIA. Nik ezin nuen ulertu. Horrek zer esan nahi du? Ez dakiela zer den bata eta ez dakiela zer den bestea. Ekarriko du horietako bat eta kito.
I. IRASTORZA. Eta gainera soldata ona irabazten dute normalean.
A. PEREZ. Bai, finkoa. Badira salbuespen ondragarriak, baina bi edo hiru dira Euskal Herri osoan. Ez da txantxa. Eta antzerkia batere gustatzen ez zaien batzuk ezagutzen ditut. Hori bai, euren lanbidea da eta horretatik bizi dira, baina benetan ez zaiela gustatzen. Zozketa batean edo merezimenduengatik egokitu zaie postu hori. Horrela egiten dira gauzak.
P. TELLERIA. Publiko falta ez da bakarrik programatzaileen errua. Gure ofizioa horrelakoa da. Alpargatak egitera dedikatzen bazara, ezin zara kexatu gero jendeak zapatak erabiltzen dituelako eta ez alpargatak. Onartu behar duzu zure bizitza alpargatak egitera dedikatzen baduzu oso alpargata zalea zarelako dela, eta jakin behar duzu esparru mugatua dela. Horregatik ezin gara egon kexaka jende gutxi datorrelako. Egia esan, beste urte batzuekin konparatuta, jende gutxiago ari da etortzen antzerkira. Eta hori zerbaitengatik da.

P. TELLERIA. Gu garai batean funtzio guztiekin joaten ginen. Hango antzerkia hona ekartzea zailagoa da. "Komeriaka"rekin Antton Luku eta Pantzoa Hirigarairekin lan egiteko aukera izan dut. Eta urtero-urtero obra bat egiten dute han. Ez dut esaten Arriagara ekarri beharko genituzkeenik, baina Kafe Antzokira-edo bai. Nik ez dakit zelan egiten den, ez dakit horren atzean arazo burokratikoak egoten diren. Baina penagarria da esaterako Bordaxuri ikusteko aukera ez izatea.
A. PEREZ. Pastoralak kenduta, Iparraldetik etorri den bakarra, nik gogoratzen dudanez, "Haurra xutik" izan da. Olatz Beobide zegoen proiektu horretan, Hegoaldea eta Iparraldearen arteko kolaborazioa sustatzen zuen proiektu polita zen hura.
P. TELLERIA. Askoz ere eskaintza gutxiago dago Iparraldean. Eta gero, hemen dagoeneko ez dagoen militantzia puntu hori gordetzen dute. Iparraldean sare bat egingo balitz, eta hilabetero bost emanaldi eskaini, hain gutxi direnez, oso jende gutxi joango litzateke. Baina gu joan garenetan oso aberasgarria izan da.
I. IRASTORZA. Ni joan naizenetan ere oso esperientzia polita izan da. "Oficio de tinieblas" eta "Divinas palabras", «Kuluskaka» eta beste zenbaitekin joan ginen. Baina azken urteetan, oso mugimendu gutxi sumatu dut.

I. IRASTORZA. Behingoz, gure politikariek zezena adarretatik hartu behar dute. Politika orokor bat egin eta ildo nagusiak markatu behar dira, bestela honek irtenbide zaila du. Hortik gure arazoak konpontzeko bidea egongo litzateke: eskola, autoreak, euskara, programazioa, publikoarenak... Bitartean galduta ibiliko gara. Eta aurrera egin beharrean, pauso bat aurrera eta hiru atzera ibiliko gara.
Programatzailearen eginkizuna aztertu behar da. Behar genuen figura bat zen, eta barrera bihurtu da. Mingarria da guk egiten dugun lanarekin bizi den jendea gure kontra egotea.
A. PEREZ. Erronkarik nagusiena publikoa heztea izango litzateke. Hori ez da konpainien esku dagoen zeregina, beste arlo guztiena baizik. Programatzaileen, hedabideen eta administrazioaren zeregina da publikoa heztea. Landareak basamortuan kokatzea bezala da. Zuek, konpainiek landare bat aurkezten duzuenean, landare hori basamortuan bizi da. Eta basamortu hori lorategi bihurtzea ez da zuen zeregina. Landare horiek zaintzea, bizirauten laguntzea eta maitatzea beste batzuen kontua da. Eta publikoa lorategi horretara doan jendea da, bisitan doana. Lorazain batzuen zeregina oso pobrea izaten ari da. Ez dute basamorturen kontra borrokatzen.
I. IRASTORZA. Ados nago lehen Patxok esan duenarekin. Badakigu alpargata egileak garela. Hori ahaztu gabe, ezin dugu pentsatu publikoa bere kasa etorriko denik. Publikoa etor dadin lan egin behar da eta irudimenarekin. Hor jarraipen bat onartu beharko genuke, hartu-eman estuago bat. Nahiz eta erratu litezkeen, eta gu ere bai.
C. PANERA. Niretzat oinarrizkoa antzerkia egitea da. Gizartearen alor guztietara zabaldu behar da antzerkia. Helduen, emakumeen antzerki taldeak sortu, edo espektakulu bereziak egin herrietan, Lekeition eta Mungian bezala. Pastoralaren alorra, gure herentzia garrantzitsuena; antzerkia, bertsolaritza, herri kantu eta musikaren lotura hori landu behar da eta euskal gizartean zabaldu. Horretarako, politika orokor bat behar da, giro bat. Gainera hiriburuek bultzatu behar dute giro hori, hileroko programazio bat, euskaraz emanaldiak sortuz... Bestalde, zentro dramatikoak sortu behar dira. Arteszena nire ustez esperientzia on bat izan zen. Jauzi kualitatibo bat egiteko, horrelako zentroak behar dira edo hitzarmen batzuk asmatu antzerkilari gazteek aukera bat izan dezaten. Bestela, espiral hori ez dugu apurtuko.
P. TELLERIA. Euskal gobernuak eta instituzioek euren ardura dute. Geure aldetik, erronka publikoarengan xarma sortzea da eta gaurko gazteek etorkizunean oroimenean gordeko duten espektakuluak egitea. Nahiko gaztea nintzela "Tripontzi jauna" ikusi nuen eta betirako gordeko dut oroimenean, niretzat zerbait berria deskubritzea izan zelako. Erronka hurrengo belaunaldietan hori lortzea da. Jendea ezustean harrapatzea eta sorpresa onak ematea.