Jon Kortazarrekin patxadaz hitz egiteko aukera duena, berehala ohartzen da oso maite duela literatura. Zerbaitegatik izango da EHUko Literatura katedraduna, jakina. Baina irakurri dituen liburu eta idazle pilaz diharduenean, gizon honena ez da zalantza gabe literatur kontuetaz daukan jakite sakonaren agerpen hutsa, pasioa nabaritzen baita bere hitzetan. Lauaxeta, Mikel Zarate, Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia eta auskalo zenbat idazleren lan eta joeretan ez ote duen sakondu.
Poesia al da gehien arduratzen zaituena?
Literatura da arduratzen zaidana. Ofizioz ere literaturako irakaslea naiz. Tesia Lauaxetari buruz egin nuen, eta horrek pixka bat markatuko ninduela esan beharko litzateke. Mementoren batean narratiba askotxo idatzi nuen, baina denborarekin 80ko hamarkadako poesia aztertzen saiatu nintzen berriro, eta era konsziente batean gehienbat poesia jarraitu dudala esan genezake. Ez bakarrik poesia, jakina. Denetarik irakurtzen dut, eta noizbehinka nobelari buruz edota ipuingintzari buruz ere idazten dut, baina egia da poesiari buruz askoz gehiago egin dudala. Alde batetik, "Luma eta lurra"ren proiektua dago, bestaldetik "Oroimenaren eszenatokiak", eta, horrez gain, urtean zehar argitaratzen diren edo behintzat nire eskuetatik pasatako liburuen aipuak egiten ditut.
Olerti Etxeak argitara ematen dituen horiek al dira?
Bai. Azken bost-sei urteotan eraman dudan bide baten jarraipena da hori. Une batean konturatu nintzen euskal poesiari arreta gutxitxo jartzen zitzaiola, eta agertzen ziren liburu guztien aipuak egin eta gordetzen hasi nintzen. Gero, "Euskal poesiaren kaierak" izenburuarekin agertu ziren batzuk aldizkarietan. Orain "Euskal poesiaren kritika" deitzen dira ("Kaiera" izenburua hartua dagoelako), baina ez da ezer landua, hor ez ditut agertzen idazleen bideak eta joerak, irakurketarako gidak-edo dira, eta Olerti Etxeak argitaratzen ditu urtero. 2001ekoa laster argitaratuko da.
Poesiaz argitaratutako guztia jasotzen al duzu?
Saiatzen naiz, baina uste dut bateren batek ihes egin didalaà Izan ere, batzuetan ez da erraza izaten liburu dendetan zenbait lan aurkitzea ere, eta ez naiz egileei liburua eskatzen hasiko! Edizio murritzegiak direlako ote den? Ez, ez da hori izaten arrazoia, nahiz poesian badagoen autoediziorako joera bat ereà Baina gehientsuenetan banaketa arazoak izaten dira, batez ere sariketetako liburuekin. Adibidez, Ixiar Rozasen azken liburua aurkitzea oso zaila egin zait.
Irakurriak irakurrita, baikor al zara euskal poesiaren egoeraren aurrean?
Joerak izugarri zabaldu dira. Baina uste dut poesia ez dela asko argitaratzen. Beno, era berean, gorabehera handiko literatura da gurea, eta gaur esaten duzu "poesia gutxi argitaratzen da", eta aurten zazpi liburu argitaratuko omen dira sei hilabetetanà ! Baina iaz 12 izan ziren denera, eta aurreko urtean ez dakit 8 ez ote ziren izan. Orduan, gorabehera horien aurrean, zer esan? Saizarbitoriak asko azpimarratu du euskal literaturak, azken hogeita hamar urteotan, ikaragarrizko aberastasuna erakutsi duela. Ados. Baina beste alde batetik, nik uste dut arazoak ere badituela. Eta arazotxo horietako batzuk aipatzen ditut, hain zuzen, orain argitaratuko dudan "Diglosia eta euskal literatura" liburuan.
Horri heldu aurretik, esaiguzu zerbait zure azken aurreko argitarapenaz, "Oroimenaren eszenatokiak. Pott bandaren poesia" deritzan horretaz.
Egia esan, Bernardo Atxaga eta Joseba Sarrionandiaren poesiaren inguruko liburu bat da. Pott bandaren barruan egon zen beste poesia idazle bat ere, Manu Erzilla, baina horren lana "Luma eta lurra. Euskal poesia 80ko hamarkadan" liburuan sartua nuen. Beraz, beste honetarako geratu zitzaizkidan Bernardo Atxagaren "Etiopia" eta Joseba Sarrionandiaren lau liburu: "Izuen gordelekuetan barrena", "Marinel zaharra", "Gartzelako poemak" eta "Hnuy illa nyha majah yahoo", nahiz eta liburu horietako bakoitzak egiten duen bestearen/besteen bilketa eta osaketa.
Zein asmorekin idatzi zenuen liburu hori?
Batez ere ikuspuntu berriak aurkitzen saiatu nintzen. Beharbada ez da poesia liburu horiei buruzko lan bat, baizik eta liburu horietan agertzen diren gako batzuei buruzkoa. Literatur kritika egitea baino gehiago, joan-etorriko lan bat egin nahi nuen. Beno, horretan saiatu nintzen behintzat.
Zeintzuk dira aztertzen dituzun gako horiek?
Beti egon da lotura bat arteen artean, eta Atxagaren kasuan, bere poesia horren eta zinemaren artean egin nuen nik lotura, ikusteko zinemaren hizkuntzak nola moldatzen duen poesiaren hizkuntza; zatien bidez, fotogramen bidez, zinemak nola eratzen duen poema bera. Izan ere, abangoardiaren hizkuntzak zerikusi handia dauka zinemarekin. Hori zen nire helburuetako bat. Gero, zinemaren gako horretatik ispiluen sinbolora pasa nintzen, imaginazioaren munduak nola eratzen duen poesia hori aztertzera. Ispiluak zera adierazi nahi izan du betitik, arrazionalitateen mundutik irudimenaren mundura igarotzea. Hirugarren gakoa, bidaia da, Joseba Sarrionandiaren "Izuen gordelekuetan barrena" liburuak, batez ere, bidaia markatzen duelako. Eta gero, beste gai inportante bat aztertu nuen, autobiografiaren gaia.
"Gartzelako poemak" jo al dituzu autobiografikotzat Joseba Sarrionandiaren poesian?
Beno, gartzelaren kontuan ez dut bakarrik autobiografia aztertu. Izan ere, hor, era berean, bi joera agertzen dira: utopiaren aldekoa eta etsipendua. Eta nik aztertu dudana da, Josebaren lanak zer ematen duen bi joera horien artean. Liburuaren azkenengo atalean ere horixe egiten dut, utopia eta etsipena nola elkartzen diren bere literaturan aztertu, baina "Hnuy (Ã )" oinarritzat harturik.
Zer da Joseba Sarrionandiaren poesian aurkitutakoaz gehien nabarmenduko zenukeena?
Hizkera literario baten aldeko oso apustu handia egin duela, eta hizkera literario hori oso polisemikoa dela, hau da, esanahi handiak dituena, eta beraz, interpretazio modu handiak. Bere poesia lan hauetan, konstante bat dira ispiluak, bidaiariak eta marinel zaharrak. Eta nik behintzat, utopia eta etsipenaren arteko kinka batean ikusten dut Joseba Sarrionandia. Utopia maite du, baina era berean konturatzen da utopia hori agian ez dela berarentzat izango. Heriotzaren presentzia ere oso-oso inportantea da bere lanean. Batzuetan ematen du oso nihilista dela, berarentzat izadiak ikaragarrizko garrantzia duela pertsonaren historian, bere ustez izadiak behartzen gaituela halako edo horrelako izateraà Nire ustez, itxaropen etsipentsua egitea izango litzateke Joseba Sarrionaindiaren poesiaren markarik garrantzitsuena.
Zerorrek aitortu didazu ahalegin handia egin zenuela «Oroimenaren eszenatokiak. Pott bandaren poesia» saio literarioa osatzen, baina liburuak ez duela inongo oihartzunik izan. Zer arrazoi egon daitezke horretarako?
Batek daki zer gertatu den. Liburuen historiak bereziak dira. Norberak dituen itxaropenak eta gero gertatzen dena... batzuetan, ondo joaten da, eta besteetan, ez da ondo joaten. Kasu honetan gertatzen dena da ez naizela konformatzen.
Ea hurrengoarekin zorte hobea duzun! Zertaz doa "Diglosia eta euskal literatura"?
Pixka bat teknikoagoa da. Batez ere Galizian egin dira honelako hausnarketak. Anton Figueroa batek ikaragarrizko lana egin du honen inguruan. Hizkuntza diglosiko bat, gizartean diren toki guztiak betetzen ez dituen hizkuntza bat da. Kasu honetan euskara, frantsesaren edo espainolaren aurrean. Ikusi nahi nuena zen, honelako egoera linguistiko batek zer nolako ondorioak dituen literaturan.
Eta nolakoak ditu?
Onartu behar da euskal literaturak aurrerapauso handiak eman dituela, baina hala eta guztiz ikusi behar da baita ere badituela bere arazotxoak. Ez naiz bakarra hori ikusten: Jon Alonsok "Agur, Darwin"en azaldu ditu euskal literaturak dituen arazo batzuk, lehenago Matias Mugikak egin zuena baino askoz era osoago batetan. Nik planteatzen dudana da, adibide ezberdinak jasoz, horrelako egoera batek arazoak dakartzala. Ni ez naiz inor irtenbideak emateko, baina hobe da horren konsziente izatea.
Zein arazoz ari zara?
Bada, adibidez, normalean idazleek irakurleek baino euskara gehiago dakitela, noizbait euskara irakasteko idatzi izan dela, kasu batzuetan ez dela garbi geratzen zer den literatura lan sinboliko bat eta literatura komunikazio arrunta, "edozer" gerta litekeela euskal literaturaà Badagoela joera bat folklorismoa markatzeko, nahiz eta urteotan galdu denÃ
Etsipentsu al zara gure literaturaz?
Ez. Uste dut literatura asko argitaratzen dugula. Poesia gutxiagoà Baina oraindik posible da irakurtzea euskaraz argitaratzen den guztia, poesia eta narratiba guztia, ez da horrenbeste ere. Dena den, editoreak hor daude, kritika ere badago, iragurleengan ba omen dago arazoren batà Beno, gure literaturan dagoen dialektika aipatzera datorren liburu bat da nirea. Liburua bera ere dialektikoa dela esango nuke. Lau atal ditu. Hasieran, proposatzen dut sozioliteraturara gehiago itzultzea; gero, egoera diglosiko batek sortzen dituen ezaugarriak aztertzen ditut (zer euskara erabili beharko zen ulerkorra izateko, hiztegia nola aberastu, euskalkien papera eta abar). Dena den, hirugarren atalean, nik erabilitako teoriei ere kritika egiten diet. Izan ere, Euskal Herrian erdaraz egiten den literaturak ere bere arazoak ditu.
Eta laugarren atalak, zer dio?
Beno, batzuetan, gizarte literario batek bere mugak jartzen ditu. Eta muga horiek jarrita dauden ala ez aztertzea ere beharrezkoa da. Adibidez, zilegi al da euskaraz eta erdaraz idaztea? Zer idatzi behar da euskaraz, zer erdaraz? Zer ulertzen du gizarte honek euskal idazle gisa? Horrelako arazotxo batzuk daude hor jasoak
