Orhiren ikuspegietaz gozatu ostean, Otsagabia-Otsagirako bidean jarraituko dugu. Alde honetatik ere paraje eder eta basatiak ikusiko ditugu, ez baita animalia edo gizaki aztarnarik ikusten. Mendiak, landaretza, izeiak, pagoak... besterik ez. Beti Otsagirako bidean, 16. kilometroan lehen herria aurkituko dugu, Itzaltzu. 1034ko San Salbador eta San Migel monasterioaren babespean sortua, eliza gotiko berantiarra du (XVI. mendea) eta baita gurutzeria-sabai eta XIV. mendeko birjina gotiko bat ere.
3 km. geroago, Otsagiko sarreran, eskumara Muskildako Andra Marira doan bidea ateratzen da, 4 km. igo ostean. Baseliza dagoen menditik bailara mendean hartzen dugu. Jaitsi eta berehala Otsagin sartuko gara, seguraski euskal Pirinioetako herririk politenean, bere harrizko kaleez eta lau aldetara makurtu teilatuez.
Zeharkatu eta eskumara Elurretako Andra Marira doan bidea hartuko dugu, berriz ere Iratiko bihotzerantz. Asfaltaturik dagoen arren, bidezulo askotxo ditu; beraz, lasai eta beti zuzen joanez paisajeaz luzaroago gozatuko dugu. Hortik gutxira igotzen hasiko gara eta panoramikak ere hobera egingo du.
10. kilometrorako Abodi mendatea igaroko dugu, eta dagoeneko ikustaldiak paregabeak bihurtzen hasten dira, lehenbizi soilunez eta gero pago eta izeiez beterik. Euskal Herrian gutxi izango dira hau bezalako mendi errepide ederrak. Otsagitik 23 kilometrora agerrune batera iritsiko gara, eta bertatik eskuinera Elurretako Andra Mari baseliza txiki eta zuria ikusiko dugu.
300 metrora Iratiko etxoletako hondakinetara iritsiko gara. Hemen aparkatuz hondakin hauek eta pixka bat aurrerago baseliza bisita ditzakegu, baina batez ere, Irabiako urtegiari itzulia eman ahal izango diogu. Dagoeneko Iratiko bihotzean bertan gaude, eta edonora joan gaitezke, ikusiko dugun guztia eder-ederra izango baita.
Bide beretik itzuliko gara Otsagiraino, eta bertan eskuinera, Iruñeara doan bidea jarraituko dugu. Ezkarozen eskuinera egingo dugu, Auritz-Burgueterako bidean. Pirinioar herri polit honetan San Roman eliza, hainbat jauregi eta armarridun etxea dira azpimarratzekoak. Bi baseliza ere badira: Santa Luzia eta Madalenarena.
Gorantzako errepide atsegin batetik Eiaurrietara iritsiko gara. Zaraitzu bailarako herririk garaiena da. 1880an sute batek ia osorik txikitu zuen. San Bartolome Apostoluaren elizan zenbait zurezko tailu interesgarri dugu. Remendia mendatea pasa ostean, Abaurregaina zeharkatuko dugu. Hau Euskal Herriko herririk altuena da (1.032 m.). Zatoiako lezean aztarna arkeologikoak eta espeleologia praktikatzeko aukera dago. San Migel gainetik bista ederra.
Aurrerago, Abaurrepea (San Martin Tours-eko eliza gotikoa) ingurutik, Iratiko beste zati handi bat ikus dezakegu, eta 5 km. aurrerago Garaioan (elizataria, Udaletxea eta aletegi bat), paisaje politak edonon ikusiko ditugu. Hemendik 3 kilometrora Ariben ( aletegi bat eta Erdi Aroko zubi "erromatarra") sartuko gara. Bertan 180º eskuinera, Orbaitzetarantz goaz.
Berriz ere Iratiko bihotzerantz goazela nabari da, paisajeak gero eta ederragoak direlako, Orbaratik pasatzen gara (San Roman eliza, Erdi Aroko zubia eta aletegi bat), eta handik 2 kilometrora Orbaitzeta herritik. Irabia eta Iratirako sarrera den herri honek hiru aletegi eta zenbait trikuharri ditu, eta harrizko San Pedro Apostoluaren eliza gotiko berantiarra, erretaula txurrigereskoarekin.
Azkenik, 3 km. aurrerago bidegurutzean ezkerrera egin, "Fábrica de Orbaiceta"rantz, eta gero zuzen jarraituz, beste 2 kilometrora Orbaitzetako olara helduko gara (kartela duen zubitxo bat igaro eta berehala ezkerrera eginez); berriz ere Iratiko bihotzean gaude. Olaren hondakinak ibaiaren gainetik pasatzen dira. XV. mendetik burdinola zen, baina 1784an Carlos III.ak Arma Errege Lantegi izendatu zuen, trukean aezkoarrek bere mendiak estatuari lagaz (1988an itzuliak). Ola 1873an geratu zen.

Iratiko oihanaren erdialdean alde guztietatik zuhaitzez inguratuta dagoen urtegi zahar eta bitxi hau dugu, landare itsaso baten erdiko ur irla bailitzan. Urtegi honek, Iratiren bihotza ezagutzeko aukera eskainiko digu, berau inguratzen duten bidezidorrak existituko ez balira oso-oso zaila gertatuko bailitzaiguke baso eder honetan hainbeste barneratzea.
Urtegiak 13,5 Hm kubikoko edukiera dauka, eta presak 158 metroko luzera eta 44 metroko altuera ditu. Itxurari dagokionez, mapan ikusten baduzue hiruhortzeko bat dirudiela ikusiko duzue, hortzak elkarrekiko urrun dituena.
Kondairak dioenaren arabera, inguru hauetan eta haizete egunetan Parisen pozoindua izan zen Labriteko Juana erreginaren mamua agertu ohi da, sorgin eta lamiek bere hondakinak hartu eta bere lurraldeak (Iratiko oihana) izandakoetatik beldurgarriki paseatuz. Horregatik, ekaitz egunetan aezkoarrak etxeetan babesten omen dira, mamuak harrapatu eta desagertarazi ez ditzan.

Oinezko ibilbidea Elurretako Andra Mari ermitatik hurbil ditugun Iratiko etxoletako hondakinetatik hasiko dugu. Erreka ezkerrean eta Zabaleta mendia eskuinean ditugula, aparkaleku batetik ateratzen den txarto asfaltatutako (sekulako zuhaitzarren artean joango gara hala ere. Gaitzerdi) bidetxoa jarraituko dugu. Sei bat kilometrora urtegiaren iparraldeko muturrera iritsiko gara, Egurgi zubitxotik ezkerrerantz segituko dugularik. Orain hegorantz zuzenduz, beti ere urtegia ezkerrean dugula, beste sei kilometro eder egin ostean presara iritsiko gara.
Orduan egin beharreko guztia zera da, hau zeharkatu eta ezkerrerantz ateratzen den bidezidor ederra hartu, orain ere ura ezkerraldean dugula urtegiari bira osoa emateko, eta hasierako aparkalekuaren inguruan amaitzeko. Guztia egun erdian egin daiteke.
BARRUNTA>


Herrialdea: Nafarroa
Iruñera: 85 km.
Altitudea: 765 m.
Biztanleak: 701
Euskaldunak: % 7
Azalera: 130 km2
Dentsitatea: 5 bizt./km2
Jaiak:
Ama Birjinaren eguna (irailak 8)

Otsagabia edo Otsagi Anduña eta Zatoia ibaiek bat egiten duten lekuan kokatzen da. Hortik aurrera bailara osoari izena ematen dion Zaraitzu ibaiaren ur garbiak isuriko dira. Haran horretako populatuena, Otsagabia Euskal Herri osoan topa daitekeen herririk politenetakoa da; euskal Pirinioko kutsu nabarmena dauka.

Gainera, Irati deitzen den mirari horretan sartzeko nafar ate eta zerbitzugune nagusia da, berau bisitatzea derrigorrezkoa bihurtuz. Horrela, naturzaleak bazarete, ondo legoke herriko Naturaren Interpretazio Zentrotik bira bat egitea. Zabalik: apiriletik iraila artean egunero (astelehenak ezik) 10:30etatik 14:00tara eta 16:30etatik 20:00ak bitartean. Urtean zehar, igande eta jaiegunetan 11:00etatik 14:00ak arte eta 16:00etatik 19:30ak arte. Helduentzako sarrera 200 pezetakoa da.
Herrian nabarmentzen den eliza San Joan Ebanjelizatzailearena da. XVI. mendean altxatua, hurrengo bi mendeetan zenbait aldiz berritua izan zen, eta barruan Berpizkundeko eta Barroko estiloko erretaula ederrak ikus daitezke.
Halere, Otsagiko xarma monumentu bat edo batzuek baino, herri osoak gordetzen du: pirinioar estiloko harrizko etxeak, hauetako ateburu, balkoi edota hegal landuak, arbel gris-beltzezko edo teila gorrizko teilatu maldatsuak, galtzada harrizko karrika aldapatsuak, ibaien gaineko harrizko zubiak, herria bitan banatzen duten ibaietako ur garbiak...
Berau bisitatzea zoragarria bihurtzen duten hainbat eta hainbat xehetasun, bertako kaleetan zehar paseatzera gonbidatzen duten mila detaile. 1794an Konbentzioko Gudaren erdian frantziarrek su eman ostean, inoiz baino ederrago azaltzen den herri honen ikuspegi orokorra Iratirantz joateko bidegurutzetik lortuko dugu. Leku horretan bertan XVI-XVII. mendeetako kalbario edo gurutze platereskoa dago, atzean eliza nabarmentzen den herria duela, ezin hobeto kokatua.