Kultura megalitikoaren ezaugarri nagusiena, zalantzarik gabe, harrizko ehortze-monumentu erraldoien eraikuntza da. Fenomeno megalitikoa geografikoki eta kronologikoki biziki zabala da eta adituak ez dira ados jartzen haren hastapena kokatzerakoan. Batzuentzat Mediterraneo aldetik hedatu zen eta besteentzat Portugal edo Atlantiko aldetik. Egia dena zera da, megalito erraldoiak Kristo aurreko IV milurteko erdian (3.500 urte K.a.) eraikitzen hasten direla. Hirugarren milurtekoan Europa osoan zehar zabaldu ondoren, bere iraupena bigarren milurtekoan barna Burdin Aroraino iritsiko da. Ez da inolaz ere ahaztu behar megalitismoaren aniztasun geografiko eta kronologikoa. Ondorioz arkitektura moten aldetik, erritoen aldetik eta beste ezaugarrien aldetik ezberdintasun handiak gerta daitezke. Sustraian zibilizazio eta erlijio baten hedapenaz hitz egin behar da, tokian tokiko ñabardurak kontuan harturik. Zabaldutako erlijioa, hildakoen gurtza, hil ondorengo bizitzako sinestea eta Eguzki eta Ernalmen jainkosaren gurtzan oinarritzen zen. Honetaz gain, megalitismoak lurraldetasuna, paisaiaren dominioarena eta monumentalismoaren ideiak ekarri zituen, besteak beste.

Euskal Herrian fenomeno megalitikoaren sorrera Neolito garaikoa da eta Burdin Aroraino heltzen da, zenbait aldakuntza nabarmenekin. Eraikuntzen egitura eta formak arras desberdinak izanik ere, Euskal Herrian aurki daitezkeenak lau taldetakoak dira:
- Trikuharria: Neolitotik Brontze Garairaino zabaltzen den ehortze taldehilobia. Harri handiz (ortostatoak) osatutako hilobi-ganbarak dira. Orokorrean bakunak, korridoredunak edo galeria estalikoak izan daitezke. Hala ere trikuharrien arteko barianteak anitzak dira, garaien edota zonalde ezberdinen arabera.
- Tumulua: Lurrean eraikitako harriz eta lurrezko meta. Tumuluak ganbara megalitiko motaren bat barnean har dezake. Batzuetan, ganbararik ez dagoenean, ehorzketaren ordez errausketa egiten da. Estruktura hauen artean ere ezberdintasun handiak daude garaien eta zonaldeen arabera. Esaterako, Bretainako Carnac aldeko tumulu erraldoiak askoz ere zaharragoak eta handiagoak dira Euskal Herriko tumulu sinpleak baino.
- Harrespila: Harriz eraikitako zirkulua, diametro zehatzik gabea eta banaka zein multzoka ager daitekena. Euskal Herrian, errauste hil-erritoei lotuta daude. Mendialdean kokatzen dira eta kronologikoki Kristo aurreko lehengo milurtean zabaltzen dira. Dena den, Ipar eta Mendebaldeko Europako harrespilek (Cromlech, Neoliko garaikoak) ez dute zerikusirik gure Burdin Aroko harrespilekin (Baratz). Hemen hitz egin beharko genuke gure lurraldetako manifestazio propioaz, Piriniotako Harrespila gisa ezagutzera eman denaz.
- Zutarria: Lurrean zutik ezarritako harritzarra. Zaila da noizkoak eta zertarako ziren zehaztea, baina ziurta daiteke trikuharrien garaikideak direla, harri luzea (Zutarria edo Menhirra) lurrean landatzeko ohitura Burdin Aroraino hel daitekelarik

Bospasei lagun biltzen dira asteburuero, larunbatetan batez ere, zaletasun bakarra buruan dutela: mendietako bidexidorren bazterretan edota baso ilunetan gordetzen diren ahantzitako harri misteriotsu horiek iraganalditik berreskuratzea. Gehiengoarentzat esanahi gabeko harri pila besterik ez denarekin hainbeste denbora eta lan iraungitzen dute, non badirudien mendeetan galdutako mezu ezkutua irakurtzeko gai direla.
Bateren bat arkeologo profesionala izan bada, gainontzekoak haatik, irakasleak, administratiboak, komertzialak dira. «Hilharriak» izena, aldiz, ez da elkarte zehatz batena, zaletasun bera duen lagun taldearen emaitzak eta lanari berezko izaera emateko asmoz sortutako marka baizik. Luis Millan, talde honen partaide eta bultzatzaileak azaltzen digu zertan datzan haien lana:
«Lehenik eta behin, argi gera bedi gure lana irabazi-asmorik gabekoa dela, zinez maite dugulako eta hura egiten gustura sentitzen garelako aurrera jarraitzen dugu jarduera bitxi honekin. Eta zer egiten dugu? Bada, larunbatero, taldeko laupabost lagun bildu (beti taldeko partaide guztiek ezin baitute etorri) eta hara! Mendira! Euskal Herriko edozein bazterreta harrien bila; baina ez edozein harri, guk bilatzen duguna megalitoa baita.»
Horrela esanda lagun hauek megalitoak bilatzeko untxari saldo eroa osatzen dutela ematen badu ere, ez da hala. Millanek jarraian azaltzen digun gisan, irteerak planifikatuak daude:
«Gure irteeren helburua datu bilketa da, hau da, megalitoen datuak gero monumentu bakoitzaren fitxan islatzen direnak, datu base erraldoia osatuz. Gainera, saiatzen gara ahalik eta datu zehatzenak biltzen, adibidez, kokapenaren koordenadak, orientazioa, harri guztien neurriak eta ezaugarriak, material grafikoa... Lehentasunek agintzen digute, esaterako, fitxetako datu gabeziak; orduan, monumentu bakoitzera joango gara datu xerka. Bestetan, monumentu berri baten aurkikuntzak markatzen du gure irteeraren helburua. Gertatu izan da ere bestelako lan bereziak sortzea, Nafarroako megalitoen inbentarioarekin gertatu dena kasu. Inbentario hau David Velaz arkeologoa prestatzen ari da eta zenbait datu falta zitzaionez, bada guk lagundu diogu horiek lortzen.»
«Fitxa hauek guztiek monumentuei buruzko informazioa gordetzeko balio dute, gero, profesionalen edota afizionatuen artean banatzeko, Nafarroako kasuan bezala edo Aranzadi Zientzia Elkartearekiko daukagun elkarlana kasu. Hala ere, aitortu behar dugu gaur egun darabilkigun asmoa datu base hau interneten jartzea dela, mundu osoarentzat eskuragarri uzteko. Baina, dedikazio eta finantziazio arazoak direla eta, momentuz ezinezkoa egiten zaigu nahiko genukeen abiaduran aurreratzea. Eta zinez, domaia da, ezen eta antzeko datu baserik ez baitago Europa osoan, bederen edonorentzat irekia dena. Beraz, arlo honetan, internetek eskaintzen dituen baliabideei esker iniziatiba hartuz, Euskal Herria aitzindari izan daiteke eta bide batez eredugarri bilakatuko ginateke mundu osoaren aurrean.»
Elkarrizketa aitzina jo ahala «Hilharriak» mendira paseatzera doan lagun taldea soilik ez dela susmatzen hasi gara, proiektu handi baten inguruan bildutako arbasoen harri zaharrekin txoratutako zale taldea baizik:
«Aipatu behar da ere noizbait gure irteeretan megalito berriren bat topatzeko suertea izaten dugula eta 2000. urtean 44 megalito berri aurkitzeko parada izan genuela, batez ere Nafarroan. Aurtengo ‘uzta’ oparoa izango dela ere esan dezakegu, megalito andana atzeman baitugu jadaneko. Honetaz landa, beste lantxo batzuk egiten ditugu: adibidez, megalitoei buruzko afitxak eta postalak atera ditugu, jendearen kontzientziazioa pizteko giza-ondare diren monumentu hauen aurrean. Euskal Herrian egiten ditugun asteburuetako txangoetaz gain, beste irteerak antolatu izan ditugu inguruetako herrialdeetara, Errioxa edo Pirineotara adibidez, non megalito berri batzuk aurkitzeko aukera izan dugun ere. Oporretan ibilbide luzeko bidaiak ere antolatzen ditugu lurralde urruneko megalitoak ezagutzeko asmoz: Bretaina, Portugal, Granada...»
Badakizue, gure mendietako harrizko altxor ezkutu hauek aurkitzeko gogoa baduzue eta bide batez, haren kontserbazioan lagundu, «Hilharriak» taldearekin une interesgarri bezain alaiak igaroko dituzu

Megalitoen baloratzeko egitarauaren barruan, Europako zenbait lurraldetan aspaldian praktikan jarri zen parke megalitikoen ideia, hots, megalitoak ugari diren eremuetan zirkuitu turistiko-kulturalak sortzea, megalitoak eta eraiki ziren garaia hobeto ulertzeko azpiegiturak jarriz eta zonaldeko eskaintza turistiko-kulturala aberastuz bide batez. Gainera baloratze egitarau hauekin batera, parkearen barruan kokatzen diren megalitoak betirako zainduta gelditzen direla esan daiteke. Askotan parkearen sorrerak museoa edo interpretazio zentruaren eraikuntza ekarri du, batzuetan zinez zentru erreferentzialak bilakatuz megalitoen esparrua ulertzeko orduan, Bretainako Carnac-ekoa edota Deux-Sevres-eko Bougoneko museo zoragarria kasu.
Bretainian ugari izanik, megalitoen parke tematiko hauek Frantzia estatuko beste zonaldetara hedatu dira, gaur egun Lot, Aveyron edo Lozerekoak ere ospetsuak bilakatu direlarik.
Euskal Herrian megalitoen parkearen ideiara gehien hurbiltzen den proiektu bakarra dago, Etxarri Aranatzeko trikuharriena, hain zuzen ere. «Trikuharrien Ibilbidea» bezala ezagutzen dena Etxarriko Udalak eta bertako kanpinak bultzaturiko ideiatik abiatu zen eta gaur egun herriaren eskaintza turistikoa aberasten duen mendi txangoek ederki aurkeztu eta zaindutako dozena bat trikuharri ikusteko parada ematen dute.
Tamalez, orain arte ez da existitzen Bretainakoen antzeko proiekturik Euskal Herrian, baina bertako zenbait eremutako aberastasun megalitikoa kontuan harturik, erraza da antzeko zerbait imajinatzea, esaterako, Arabako Errioxan, Koartango bailaran, Aralarren edo Adarra inguruan.
Agian guretzat proiekturik eredugarriena gaur egun Echoko bailaran (Aragoi) martxan dagoena izanen da. Guarrinza haranttoan, natura, kirola eta historiaurrea uztartuz, bertako megalitoei buruzko parke tematikoa sortu dute, interpretazio zentru baten inguruan.
Apur bat urrunago, Granadako Gorafe herrian, aurten ere abian jarri da bertako 60 trikuharri ezagutzera emango dituen parkearen proiektua. Portugalen, adibidez, aspalditik ekin zioten megalitoen baloratze kanpainari, Alentejon kokaturik dagoen Coureleiros-eko parke famatua adibiderik garbiena izanik