Bai, bai. Euskarari dagokionez, kontsentsu maila bat lortua zegoen, eta Nafarroako erakundeek euskara Nafarroako zerbait bezala onartua zuten, ez askok nahiko genukeen gisa bultzatuz, baina onarpen maila batekin. Orain, ordea, atzerakada izugarra egiten ari da, neurri atzerakoiekin. Ez da errepresio zuzenekoa, debekuarekin eta abar, baina ezkutukoa bai. Izugarri intolerantea da, eta Europan hizkuntzen urtea den honetan, ez da halako neurririk ezagutzen. Nori egiten dio kalte eremu mistoan bide seinaleak euskaraz ere egoteak? Eusko Ikaskuntzaren kasua, beste gehiegikeria bat gehiago da. Euskara Nafarroako ondare galdu ezina da, nafar guztiok gurea bezala hartu behar duguna eta espero dut logikak gauzak bere lekuan jarriko dituela.

Gure aldetik dugun guztia jarriko dugu logikak, arrazionaltasunak eta modernitateak atzerakoitasun horiek gaindi ditzaten. Nafarren gehiengoak arrazionaltasun horren alde egingo duela uste dut eta nafar intelektualek ere bai. Dena den, erantzukizuna ez da bakarrik UPNrena, ulergaitza bada ere PSNk ere gai honetan bere sostengua eman baitio UPNri. Gizartea da hizkun-tza aurrera ateratzen duena, eta gure zeregina da gizartea horretan lagun-tzea. Europan hizkuntzek gero eta balore handiagoa dutenean, hemengo troglodita batzuek halakoak egiten dituzte.

Gizarte modernoetan, eta komunikabideen zereginaz, gizartea gero eta desideologizatuago dago; edozein eratan, gai honekiko ez da irakurketa guztiz negatiboa egin behar. Hor dago euskarazko hezkuntz ereduen aurrerapen handia. Gizartea legearen aurretik joan da gai honetan. Desideologizazio gehiago edo gutxiagorekin, jende askok Nafarroako ondare bat bezala sentitzen du euskara; Nafarroako intelektualei dagokie sentimendu hori zaintzea eta indartzea, euskara ideologien gainetik dago eta.

Egia da, oraindik ere bada halako oligarkia bat, baina ez du Nafarroako gizartea ordezkatzen. Adibide bat jarriko dizut: duela gutxi Foru Legebiltzarrean errenta aitorpenetako kenketen inguruan onartutakoaren arabera, 2 milioi pezeta (80.000 libera) irabazten dituen famili bateko aita batek 20 milioi pezeta irabazten duenaren erdia kentzen du zergetan. Hori injustizia galanta da, zalantzarik gabe, baina batez ere adibide gisa balio dit. Arrazoi desberdinak medio, PSN abstenitu egin zen, EH ez zen egon... hots, atera den legeak ez du Nafarroako gizartearen gehiengoak pentsatzen duena ordezkatzen, inondik inora. Berdin gertatzen da euskararen gaiarekin. Nafarroako gizartearen gehiengoak zer demontre nahiko du eremu mistoko bide seinaleetatik euskara kentzea! Gehiengo handi bateko askok pasibitatez ikusten du hori, eta beste askok ongi ikusten du. Begira zer gertatu zen izatezko bikoteen legearekin, jendeak Nafarroaren irudi bat du eta gero inon baino lege aurrerakoiagoa egiten da.

Sozialismoak indar handia duen herri batekoa naiz; demokraziaren aurreko sozialismoarekin harrreman handia izan dut eta harrituta nago sozialismo nafarraren garapenarekin. Ikuspegi sozialetik EAEko kideek baino atzerakoiago joka-tzen ari dira, ez dute sozialismo moderno batetik espero daitekeena ematen.

Alderdian beti defendatu izan ditugu negoziazioa eta elkarrizketa. Garai batean sinatutako akordio haiek gehiengo zabalenak sinatu zituen -HBk ezik gainerako guztiek-; gaur egun, ordea, hirugarrengo batzuekiko elkarrizketa saioak galerazteaz gain, Konstituzioaz eta Estatutuaz desberdin pentsatzen duten guztiak baztertu nahi dira. Mundu guztia elkarrizketaz ari denean, baztertzailea den edozein akordiok porrot egingo du.

UPN eta PSNren akordioak atea ixten die beste edozelako ekimenei. EHren jarrera ere ez da eraikitzailea eta ETAren jarduerak izugarrizko zailtasunak jartzen dizkio guk landu nahi dugun mugimendu demokratikoari. Testuinguru horretan kokatu behar da parlamentuko gure lana. Legebiltzarrean elkarlana ondo sinkronizatua dugu EAk eta EAJk, eta ekimen interesgarriak eraman ditugu aurrera; Nafarroak dituen arazoei elkarlanean aurre egiteko moduan dira EAJ eta EA. Hori bai, hiru bakarrik gara, eta horrek ere asko mugatzen du gure lana. Oposizioko gainerako taldeekiko harremanak ere, oro har, onak dira.

Abertzaleek elkar ulertzearen aldekoa izan naiz beti eta bizi dugun egoera kontuan izanik are gehiago. Bakoitzak bere izaera mantenduz elkarlanean aritu gaitezke eta, gainera, guztion artean abertzaleen esparrua sendotzea lortu behar dugu. Jakina, biolentziak izugarri mugatzen du gure proiektua gizarteratzea, azkenean biolentziaren bidez proiektu nazionalista kriminalizatzen dutelako. Gizarte guztiarentzat da kaltegarri biolentzia, baina bereziki proiektu abertzalea kaltetzen du. Biolentziak jarraitzen duen bitartean, EHrekiko elkarlana ez da posible.

Bai. Halako krisiak ez dira atseginak, harreman pertsonalak dira tartean... tristeziaz gogoratzen ditut une haiek. Baina errealitatea den moduan onartu behar da. Noski, diktaduraren ondorengo urte haiek ilusio izugarrikoak izan ziren, gobernu bat eratzea, zeuden behar guztiei erantzutea... izugarria izan zen. Gogoan dut, esate baterako, nola sortu genuen Derioko laborategia, orain "behi eroen" analisiaz arduratzen ari dena. Ez dut Estatutua jainkotuko, baina onartu ezin dudana da aurrera egiteko tresna baliagarria ez dela izan esatea. Izugarri aurreratu da, ezin da Estatutuaren aurreko egoera eta egungoa konparatu. Ondo gogoratzen dut lehen soldata soziala onartu zenean, eta nola helegin zion Gonzalezen gobernuko Matilde Fernandezek. Estatu mailan onartu zen lehen soldata soziala izan zen. Hobeagoa izan zitekeela? Jakina, baina orduan egin zitekeena zen. Berdin beste gauza askorekin, adibidez Arabako Errioxan euskararekin egin dena.

Estatutua gaiztakeria handiarekin erabili da, Madrilen beti erabili da tresna negoziatzaile gisa eta horrek kalte handia egin dio. Egurrerako tresna bat harrirako erabiltzen baduzu, hondatu egingo duzu. Hori gertatu zaio Estatutuari. Ez guk nahiko genukeen beste, baina 80tik 82ra Estatutua nahiko azkar garatu zen. Hortik aurrera, Auzitegi Konstituzionalak egin dituen interpretazioen arabera, murrizketa etengabea izan da. Beraz, garai batean asegarria zena gaur egun ez da. Bitxia da, garai batean Estatutuaren aldekoak ez zirenak gaur egun sostengatu egiten dute, eta orduko aldekook gaur egun gainditu nahi dugu. Denborarekin eskaera sozial guztiak aldatzen dira, eta gaur egun gizarteko sektore handi batek beste zerbait eskatzen badu, hori normalitate osoz aztertu behar da, horrek ez du zerikusirik biolentziarekin.

Niri Estatutua gainditzearen terminoa grafikoegia iruditzen zait. Kontua ez da Estatutua gainditu behar dela, gaur egun baliagarria da oraindik, ez da guztiz garatu eta lortu behar dena hori da, guztiz baliatzea. Beste kontu bat da, bai Foru Komunitatean eta bai EAEn egon daitezkeen autonomia maila handitzearen eskaerei kasu egin behar zaiela, beti ere bertako populazioaren gehiengo osoak hala eskatzen badu. Kontzentzu zabalak baldin badaude, nik ez dut inongo tresnarik baztertzen: diputazioak, Udalbiltza... hori bai, beren sustraian eta hasieratik demokratikoak badira. Adibidez, ulertezina da Trebiñon oraindik erreferendumik ez egin izana XXI. mendean sartu garen honetan.

Oso egoera desberdinak.
Ez dut inuzentea izan nahi, baina ilusioarekin ari naiz. Nafarra eta altsasuarra naiz eta ez dut konplexurik abertzale ez diren nafarren aurrean, edota Euskal Herriko gainerako biztanleekiko. Behin eta berriz errepikatzen dut, Euskadiko gainerako lurraldeetan Nafarroarekiko maitasuna eta mirespena topatu izan dut beti. Legebiltzarrean atzean nago eta ongi ikusten dut parlamentu osoa, eta asko sofritzen dut honen osaketa nolakoa den ikusi eta gero ateratzen diren legeak ikusita; batak ez du bestea islatzen. Dena den, nazionalismoan batzuetan gure baitan eta betiko kontuetan gehiegi biribiltzen gara agian. Akaso gizarteari beste gai batzuk ere interesatzen zaizkio.

Luze joko luke gaia ondo aztertzeak, baina zerbait laburbiltzen saiatuko naiz. Oro har esanda, oso egitura juridiko ahulak ditugu globalizazioak dakartzan arazoei aurre egiteko. Merkatuan dauden indargune izugarri batzuek, erreferente etikoen galera ekarri diote gizarteari. Eraginkortasuna ez dago elikagaien kalitateari nahiko lotua, eraginkortasuna batez ere neurgailu ekonomikoei lotua dago eta ez kalitateari begira. Horregatik, noizean behin arazoak sortzen dira, garai batean koltza olioarena adibidez edo gaur egun "behi eroen" hau, horren berria ere ez dena. Horrez gain, kudeaketa publikoa informazio egokiaren gainean oinarritu behar da eta horretarako behar bezalako egitura teknologikoa behar da. Harritu egin nau horren gai teknikoetan Ministerioko per-tsonaia politikoak parte hartzen ikusteak. Dena den, gai honek elikagaien kateak bere osotasunean dituen gabeziak agerian uzteko balioko duelakoan nago.