Desagertarazi zuten Euskal Zibilizazio emearen hondar gorrietan txinparta tikiz hornituriko egungo Euskal Herria bor-bor ari da. Mendebaldea, Bittor Kapanagaren Sartaldea esnatzen hasia, astintzen hasia ere bai. Ekialdea poliki-poliki (zoaz fite, otoi!), baina inoiz hartu ez duen sendotasun tinkoaz jantzi izan balitz bezala jokatzen ari dela dirudi. Erran nahi baita, zuhurtasunez. Gipuzkoarren "sasizentrismoa" deiturikoa jaun eta jabe, baina bereak ja egin ote du? Jon Oriak, zenbait osagai faltan, Nafarroako koroa duintasun osoz eramanen duenaren bila ari zela erran zigun. Hona hemen elkarrizketa iniziatikoa.
"Jon Oria mintzo, edota Nafarroako norabideaz hausnarketa". Edota heterodoxiaz mintzo, zeren eta gizon hau edozein zakutotan sartzea zilegi ez baitzaigu. Bera egokitzeko salda beroaren errezetan Margot pelikuleraren Endrike erregeak maite ez omen zuen baratxuria jarri behar izanen dugu, baita, nola ez, Lizarrerriko Erribera aldeko piper gorri tiki batzuk ere. Bertze era batera erran dezagun, ikastoletako andereñoek ezagutzen duten eta haurrendako guziz pozgarria den soka saltoka aritzeko joko hura: "Arnoa, ogia, eta gatza, gatza, gatza!".

Jon Oriak ez du aurkezpenik behar, edo bai. Lizarrakoa, antzinako Lizarragakoa. Errepublikaren gisa 1931n jaio eta hurbilekoarekin moldatu ezinean, gaztetasun indarrak itzali ostean Ingalaterrako Nottingham unibertsitatean graduatu zen (1973). Francisco Franco hil zelarik, Cambridge ere ezagutu zuen (1975). Handik sei urterat doktorego tesia aurkeztu zuen Londresen: "Mysticism in the Work of Marguerite de Navarra (1492-1549)".
Beraz, ez zen ahuntzaren gauerdiko eztula Egako hiria utzi eta uharte handi hartan sustraitzea. Ez aldaketa makala, bederen, baina patua ordura arte nahikoa bihurria izan ez eta 1989an gertaturiko ezbehar larri batek katalandar Alacant aldeko Torrevieja izenekoan moldatzeko bultzatu zuen, osasunaren onerako, prefosta.

Bada, komeriak noiz amaitu jakin ezean hurbildu gatzaizkio, ea Nafarroaren erdiguneaz, arteaz eta bizitzaren hizkuntzaz zer dioen jakiterat. Nola elkartu, bere ahotik ez bada, 1984ko "Plato and Reinassance", urte bereko "Picture Dictionary in Spanish" edota 1991ko "Visión anglosajona del Pueblo Vasco" eta 1994ko "Ultimos Reyes de Navarra"? Bai, lagun berak idatzi baitzituen, Karlismoaren nafar hiriburuan sorturiko Jon Oria jaunak.

Hamaika gauzetan aritzen naiz, egun makina bat erronka, ikerketa iturri eskura dugulakotz. Ildo honetatik, Londresen nahiz Parisen bizi izanak ikaragarri lagundu dit. Historian zehar etorkizunaz irudikatu diren hausnarketek miresten naute eta honek lotura zuzena du, ene ustez, Nafarroaren historiaz dudan kezkarekin. XVI. mendean Frantziak eta Espainiak tikitu gintuzten eta noizbait berriro burua altxatuko dugun jakin ahal izaiteko historiaren azterketan murgildu naiz. Nik gure historian benetan gertatu dena jakin nahi nuen, hor dira, erraite baterako, William Shakespeare handiaren hitzak: "Navarra shall be the Wonder of the World". Nafarroak mundua harritu behar izanen du egunen batean, hori nioen ene buruari, bederen, Nafarroako Margaritaren garaian erdietsi genuen maila berriz ere izaitea biziki zaila izan arren.
Artean ere aditua naiz, eskulturan batik bat, baita zeramika edota pintura ere. Mediterraneoan lan egiten dut. Ene azken lana Nafarroako armarri erraldoia izan da, hamazortzi tonakoa, nafar armarri zaharrari jarraikiz, Erdi Aroko Kabalako maisuak eta alkimia teoriak kontuan harturik, Antso Azkarra baino lehenagokoa, alegia.

Tikia da, hortaz, atsegina... Antolaketetan aritzen diren sasijakintsu batzuek hiri eder hura hondatuko duen plangintzaren bat burutu arte, behinik behin. Lizarran dena historia da, eta bertan ikasi nuen nik ikasi beharrekoa, gaztetan, bere karriketan. Frai Diego eta Jose Mari Lakarra bertakoak dira, eta jaioko dira berriak! Orain komunikabideen izenburu guzietan azaltzen da, eta ez da lehen aldia. Tikia bada ere, iragan eta harrobi handikoa delakotz.

Erantzun bat emaitea hagitz zaila zait. Bertan baliabide anitzak zeudelakotz, Londresen batez ere. Zorte ona izan nuen eta hiru unibertsitaterako bekadun bihurtu nintzen: Nottingham, Cambridge eta Londres. Baina Egeon, Frantzian eta Alemanian ere bizi izan naiz. Antzinateko hizkuntzak eta egungoak interesatu zaizkit betidanik, eta batzuk ikasi egin ditut, baina pena dut bihotzean, zeren eta ez bainaiz ausartu euskararekin, zertxobait jakin badakit eta hainbatetan idatzirikoa ulertu egiten dut, nahikoa guti, halere.

Zer da enetzat artea? Ihardespen soilak emaiteak ez du merezi, ez du balio, baina ene irudikoz arteak jokatzen duen rola edota horren garrantzia filosofiak zein historiak dutenarekin parekatzen ahal da. Gure ingurua ezagutzeko bide guziak, zientziak ere bai, mundua interpretatzeko modu paraleloak izaiten dira, eta ekin behar zaielakoan nago.
Arteari esker sormenaren bidez azaltzen ditugun irudi imaginarioak hobeki atzematen ahal ditugu, bertzenaz hauetako irudi batzuetako zenbait alderdi nahikoa era ilunean geldituko bailitzaizkiguke. Ene gustuko artistak haien pentsamendua artelanaren bitartez mahaigaineratzen dutenak dira, Rodinen gisa. Berak bere eskulturak materiatik sorturiko ideiak bailiran konposatu baitzituen. Honetan, gainera, denok gara artista, edo noizbehinka horretan sinesten dugu!

Behetik gora.

Garai batean inongo oztopo edo zalantzarik gabe Nafarroak "Lingua Navarrorum, Lingua Vascorum" zela plazaratzen zuen eta ene gogoa da hori berriro gerta dakigun. Edota mapa topografiko zahar batek dioenez: "Vasconia, Regnum Navarrae". Azken erregeek garbi izan zuten, haien lurraldeak eskatzen zituzten, denak, jaurerri eta estatu guziak. Zaila izanen da lapurtu zigutenak, Espainia eta Frantzia, mugiaraztea. Haiek ez dute konponbiderik bilatu nahi. Argi dagoena da Nafarroak lurralde historikoz osaturiko Europan duela konponbidea, hor dago koxka, horretan etorkizunaz mintzatzen ahal baita.

Nafarroako Margarita eta bere lanaz liburua idazten ari naiz. XVI. mendeko Nafarroak bizi zuen testuinguru historikoa era errazean, ulergarrian azaldu nahi dut. Erregina horren kortean eman ziren ideia liluragarriak, berpizkunde betean oinarrituak, Paben eta Neraken