Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
igandea 2025eko maiatzaren 25ean
"NAFARROAK MUNDUA HARRITU BEHAR DU EGUNEN BATEAN"
- Jon Oria historialaria eta artista Nafarroako Lizarra herrian jaio zen 1931. urtean. Ingalaterra, Alemania eta Parisen barrena ibili ondoren, Torreviejan bizi da egun. Historian zehar etorkizunaz irudikatu diren hausnarketek miresten dute.
Desagertarazi zuten Euskal Zibilizazio emearen hondar gorrietan txinparta tikiz hornituriko egungo Euskal Herria bor-bor ari da. Mendebaldea, Bittor Kapanagaren Sartaldea esnatzen hasia, astintzen hasia ere bai. Ekialdea poliki-poliki (zoaz fite, otoi!), baina inoiz hartu ez duen sendotasun tinkoaz jantzi izan balitz bezala jokatzen ari dela dirudi. Erran nahi baita, zuhurtasunez. Gipuzkoarren "sasizentrismoa" deiturikoa jaun eta jabe, baina bereak ja egin ote du? Jon Oriak, zenbait osagai faltan, Nafarroako koroa duintasun osoz eramanen duenaren bila ari zela erran zigun. Hona hemen elkarrizketa iniziatikoa.
"Jon Oria mintzo, edota Nafarroako norabideaz hausnarketa". Edota heterodoxiaz mintzo, zeren eta gizon hau edozein zakutotan sartzea zilegi ez baitzaigu. Bera egokitzeko salda beroaren errezetan Margot pelikuleraren Endrike erregeak maite ez omen zuen baratxuria jarri behar izanen dugu, baita, nola ez, Lizarrerriko Erribera aldeko piper gorri tiki batzuk ere. Bertze era batera erran dezagun, ikastoletako andereñoek ezagutzen duten eta haurrendako guziz pozgarria den soka saltoka aritzeko joko hura: "Arnoa, ogia, eta gatza, gatza, gatza!".
Jon Oriak ez du aurkezpenik behar, edo bai. Lizarrakoa, antzinako Lizarragakoa. Errepublikaren gisa 1931n jaio eta hurbilekoarekin moldatu ezinean, gaztetasun indarrak itzali ostean Ingalaterrako Nottingham unibertsitatean graduatu zen (1973). Francisco Franco hil zelarik, Cambridge ere ezagutu zuen (1975). Handik sei urterat doktorego tesia aurkeztu zuen Londresen: "Mysticism in the Work of Marguerite de Navarra (1492-1549)".
Beraz, ez zen ahuntzaren gauerdiko eztula Egako hiria utzi eta uharte handi hartan sustraitzea. Ez aldaketa makala, bederen, baina patua ordura arte nahikoa bihurria izan ez eta 1989an gertaturiko ezbehar larri batek katalandar Alacant aldeko Torrevieja izenekoan moldatzeko bultzatu zuen, osasunaren onerako, prefosta.
Bada, komeriak noiz amaitu jakin ezean hurbildu gatzaizkio, ea Nafarroaren erdiguneaz, arteaz eta bizitzaren hizkuntzaz zer dioen jakiterat. Nola elkartu, bere ahotik ez bada, 1984ko "Plato and Reinassance", urte bereko "Picture Dictionary in Spanish" edota 1991ko "Visión anglosajona del Pueblo Vasco" eta 1994ko "Ultimos Reyes de Navarra"? Bai, lagun berak idatzi baitzituen, Karlismoaren nafar hiriburuan sorturiko Jon Oria jaunak.
"Jon Oria mintzo, edota Nafarroako norabideaz hausnarketa". Edota heterodoxiaz mintzo, zeren eta gizon hau edozein zakutotan sartzea zilegi ez baitzaigu. Bera egokitzeko salda beroaren errezetan Margot pelikuleraren Endrike erregeak maite ez omen zuen baratxuria jarri behar izanen dugu, baita, nola ez, Lizarrerriko Erribera aldeko piper gorri tiki batzuk ere. Bertze era batera erran dezagun, ikastoletako andereñoek ezagutzen duten eta haurrendako guziz pozgarria den soka saltoka aritzeko joko hura: "Arnoa, ogia, eta gatza, gatza, gatza!".
Jon Oriak ez du aurkezpenik behar, edo bai. Lizarrakoa, antzinako Lizarragakoa. Errepublikaren gisa 1931n jaio eta hurbilekoarekin moldatu ezinean, gaztetasun indarrak itzali ostean Ingalaterrako Nottingham unibertsitatean graduatu zen (1973). Francisco Franco hil zelarik, Cambridge ere ezagutu zuen (1975). Handik sei urterat doktorego tesia aurkeztu zuen Londresen: "Mysticism in the Work of Marguerite de Navarra (1492-1549)".
Beraz, ez zen ahuntzaren gauerdiko eztula Egako hiria utzi eta uharte handi hartan sustraitzea. Ez aldaketa makala, bederen, baina patua ordura arte nahikoa bihurria izan ez eta 1989an gertaturiko ezbehar larri batek katalandar Alacant aldeko Torrevieja izenekoan moldatzeko bultzatu zuen, osasunaren onerako, prefosta.
Bada, komeriak noiz amaitu jakin ezean hurbildu gatzaizkio, ea Nafarroaren erdiguneaz, arteaz eta bizitzaren hizkuntzaz zer dioen jakiterat. Nola elkartu, bere ahotik ez bada, 1984ko "Plato and Reinassance", urte bereko "Picture Dictionary in Spanish" edota 1991ko "Visión anglosajona del Pueblo Vasco" eta 1994ko "Ultimos Reyes de Navarra"? Bai, lagun berak idatzi baitzituen, Karlismoaren nafar hiriburuan sorturiko Jon Oria jaunak.
Zertan aritzen da Jon Oria historialaria eta artista?
Hamaika gauzetan aritzen naiz, egun makina bat erronka, ikerketa iturri eskura dugulakotz. Ildo honetatik, Londresen nahiz Parisen bizi izanak ikaragarri lagundu dit. Historian zehar etorkizunaz irudikatu diren hausnarketek miresten naute eta honek lotura zuzena du, ene ustez, Nafarroaren historiaz dudan kezkarekin. XVI. mendean Frantziak eta Espainiak tikitu gintuzten eta noizbait berriro burua altxatuko dugun jakin ahal izaiteko historiaren azterketan murgildu naiz. Nik gure historian benetan gertatu dena jakin nahi nuen, hor dira, erraite baterako, William Shakespeare handiaren hitzak: "Navarra shall be the Wonder of the World". Nafarroak mundua harritu behar izanen du egunen batean, hori nioen ene buruari, bederen, Nafarroako Margaritaren garaian erdietsi genuen maila berriz ere izaitea biziki zaila izan arren.
Artean ere aditua naiz, eskulturan batik bat, baita zeramika edota pintura ere. Mediterraneoan lan egiten dut. Ene azken lana Nafarroako armarri erraldoia izan da, hamazortzi tonakoa, nafar armarri zaharrari jarraikiz, Erdi Aroko Kabalako maisuak eta alkimia teoriak kontuan harturik, Antso Azkarra baino lehenagokoa, alegia.
Artean ere aditua naiz, eskulturan batik bat, baita zeramika edota pintura ere. Mediterraneoan lan egiten dut. Ene azken lana Nafarroako armarri erraldoia izan da, hamazortzi tonakoa, nafar armarri zaharrari jarraikiz, Erdi Aroko Kabalako maisuak eta alkimia teoriak kontuan harturik, Antso Azkarra baino lehenagokoa, alegia.
Lizarra da zure sorterria.
Tikia da, hortaz, atsegina... Antolaketetan aritzen diren sasijakintsu batzuek hiri eder hura hondatuko duen plangintzaren bat burutu arte, behinik behin. Lizarran dena historia da, eta bertan ikasi nuen nik ikasi beharrekoa, gaztetan, bere karriketan. Frai Diego eta Jose Mari Lakarra bertakoak dira, eta jaioko dira berriak! Orain komunikabideen izenburu guzietan azaltzen da, eta ez da lehen aldia. Tikia bada ere, iragan eta harrobi handikoa delakotz.
Zergatik abiatu zinen Ingalaterrara?
Erantzun bat emaitea hagitz zaila zait. Bertan baliabide anitzak zeudelakotz, Londresen batez ere. Zorte ona izan nuen eta hiru unibertsitaterako bekadun bihurtu nintzen: Nottingham, Cambridge eta Londres. Baina Egeon, Frantzian eta Alemanian ere bizi izan naiz. Antzinateko hizkuntzak eta egungoak interesatu zaizkit betidanik, eta batzuk ikasi egin ditut, baina pena dut bihotzean, zeren eta ez bainaiz ausartu euskararekin, zertxobait jakin badakit eta hainbatetan idatzirikoa ulertu egiten dut, nahikoa guti, halere.
Historialari izateaz gain, artista ere bazara.
Zer da enetzat artea? Ihardespen soilak emaiteak ez du merezi, ez du balio, baina ene irudikoz arteak jokatzen duen rola edota horren garrantzia filosofiak zein historiak dutenarekin parekatzen ahal da. Gure ingurua ezagutzeko bide guziak, zientziak ere bai, mundua interpretatzeko modu paraleloak izaiten dira, eta ekin behar zaielakoan nago.
Arteari esker sormenaren bidez azaltzen ditugun irudi imaginarioak hobeki atzematen ahal ditugu, bertzenaz hauetako irudi batzuetako zenbait alderdi nahikoa era ilunean geldituko bailitzaizkiguke. Ene gustuko artistak haien pentsamendua artelanaren bitartez mahaigaineratzen dutenak dira, Rodinen gisa. Berak bere eskulturak materiatik sorturiko ideiak bailiran konposatu baitzituen. Honetan, gainera, denok gara artista, edo noizbehinka horretan sinesten dugu!
Arteari esker sormenaren bidez azaltzen ditugun irudi imaginarioak hobeki atzematen ahal ditugu, bertzenaz hauetako irudi batzuetako zenbait alderdi nahikoa era ilunean geldituko bailitzaizkiguke. Ene gustuko artistak haien pentsamendua artelanaren bitartez mahaigaineratzen dutenak dira, Rodinen gisa. Berak bere eskulturak materiatik sorturiko ideiak bailiran konposatu baitzituen. Honetan, gainera, denok gara artista, edo noizbehinka horretan sinesten dugu!
Jon Oria nafarra al da?
Behetik gora.
Zein da Nafarroaren historia eta zein bere etorkizuna?
Garai batean inongo oztopo edo zalantzarik gabe Nafarroak "Lingua Navarrorum, Lingua Vascorum" zela plazaratzen zuen eta ene gogoa da hori berriro gerta dakigun. Edota mapa topografiko zahar batek dioenez: "Vasconia, Regnum Navarrae". Azken erregeek garbi izan zuten, haien lurraldeak eskatzen zituzten, denak, jaurerri eta estatu guziak. Zaila izanen da lapurtu zigutenak, Espainia eta Frantzia, mugiaraztea. Haiek ez dute konponbiderik bilatu nahi. Argi dagoena da Nafarroak lurralde historikoz osaturiko Europan duela konponbidea, hor dago koxka, horretan etorkizunaz mintzatzen ahal baita.
Zer duzu eskuartean uneotan?
Nafarroako Margarita eta bere lanaz liburua idazten ari naiz. XVI. mendeko Nafarroak bizi zuen testuinguru historikoa era errazean, ulergarrian azaldu nahi dut. Erregina horren kortean eman ziren ideia liluragarriak, berpizkunde betean oinarrituak, Paben eta Neraken
ORIETXEA ALACANTEN
Jon Oriak 1979tik eginiko artea prentsan jaso egin da. Erraite baterako, eta zeramista gisa, "Gaceta del Norte" zenak eta "Deia" egunkariak erakusketen berri eman zuten. "Diario de Navarra" ez zen gibelean gelditu, ezta, kasu, "Diario de Cadiz" ere. Londresen argitaraturiko zerrenda batean, "Artistas españoles de Londres" delakoan azaltzen zaigu, edota hango "Essentialism" izenekoan ere bai. Bere lurraldean profeta bihurtu nahian, antza, eta erdietsi, zeren eta "Merindad de Estella" argitalpeneko "Galería de Personajes" atalean txoko bat eskaini baitzioten edota Lizarrako jai egitarauan ere bai.
Euskal, katalandar, ingeles nahiz espainiar irratietan bere lana goraipatu da, EITB eta BBC ezagunetan kasu. Erakusketak nonahi, saritua, Londres edota Iruñean, bakarka nahiz talde lanetan, Parisen ere bai. Bere hainbat lan bilduma publiko eta pribatuetarako erosi da: Nottingham, Elx, Madril, Bartzelona, Londres, Iruñea, Gasteiz, Lizarra... Hondarrean, halaber, ametsa zena errealitate bihurtu ahal izan du: Alacant aldeko etxea edozein unetan gozatzen ahal den erakusketa bilakatu egin du, "Orietxea" lemapean.
"Orietxea", bere etxea. Mediterraniar argia, iturriak, lorategiak, eskulturak, Elx dama, zeramikak, marmol eta granitozko nafar armarria eta goiko zeru urdina.
Hainbertze miresten duen XVI. mendeko nafar erreginen ikasle bikaina bailitzan, artea, kultura da bere pasioa, argitaratzeke duen nobela lekuko. Izan ere, eta Pello Gerra kazetariak jaso zuenez, "Nafarroak mundua harrituko du" esaldia idatzi zuen Shakespeare ospetsua erregina horiekin Nafarroan bertan harremanetan izan zela sinestuta dago.
Euskal, katalandar, ingeles nahiz espainiar irratietan bere lana goraipatu da, EITB eta BBC ezagunetan kasu. Erakusketak nonahi, saritua, Londres edota Iruñean, bakarka nahiz talde lanetan, Parisen ere bai. Bere hainbat lan bilduma publiko eta pribatuetarako erosi da: Nottingham, Elx, Madril, Bartzelona, Londres, Iruñea, Gasteiz, Lizarra... Hondarrean, halaber, ametsa zena errealitate bihurtu ahal izan du: Alacant aldeko etxea edozein unetan gozatzen ahal den erakusketa bilakatu egin du, "Orietxea" lemapean.
"Orietxea", bere etxea. Mediterraniar argia, iturriak, lorategiak, eskulturak, Elx dama, zeramikak, marmol eta granitozko nafar armarria eta goiko zeru urdina.
Hainbertze miresten duen XVI. mendeko nafar erreginen ikasle bikaina bailitzan, artea, kultura da bere pasioa, argitaratzeke duen nobela lekuko. Izan ere, eta Pello Gerra kazetariak jaso zuenez, "Nafarroak mundua harrituko du" esaldia idatzi zuen Shakespeare ospetsua erregina horiekin Nafarroan bertan harremanetan izan zela sinestuta dago.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
#2
#3
Xabier Letona Biteri
#4
Nagore Irazustabarrena Uranga
Azkenak
2025-05-23
Xabier Letona Biteri
Aroztegiko epaiketaren kronika (bosgarren eguna)
Frogarik gabe, zigor eskaera gogorra auzipetuen gainean
Fiskalak eta akusazio partikularrak zazpi auzipetuen zigor eskaerak berretsi dituzte, 46 hilabeteko kartzela zigorra eta 56.000 euro enpresei egindako kalteen ordain gisa. Auzipetuen abokatuek absoluzioa eskatu dute. Epailearen eskuetan geratu da erabakia.
2025-05-23
Maria Ortega Zubiate
Arabako zentral fotovoltaikorik handienari baimena eman dio Espainiako Gobernuak
231.000 panel jarriko dituzte, Arabako hego-mendebaldeko ehun hektareatan zehar: Armiñonen. EUskal Herriko bigarren eguzki parke handiena izango da.
2025-05-23
Gedar
Preso politikoei harrerak egitea debekatzen saiatuko dira berriz Espainiako Estatuan
PPk Senatuan proposatu du, gainera, euskal preso politikoek damua erakutsi behar izateko xantaia areagotzea.
2025-05-23
ARGIA
Arantxa Tapia fitxatu duen enpresak diseinatuko du Jaurlaritzaren mila milioi euroko inbertsioa
Maiatzaren 22an EAEko Legebiltzarrak mila milioi euro zorpetzeko lege proiektua onartu du “zientzian, teknologian, enpresan eta industria sektorean eragiteko”. Naiz hedabideak jakitera eman duenez, Eusko Jaurlaritzak KPMG Asesores SL enpresari eskatu dio plana... [+]
2025-05-23
Irutxuloko Hitza
Aldi baterako alokairu kontratuen “iruzurra” salatu du Donostiako Stop Kaleratzeakek
Donostiako Parte Zaharreko maizter batek 11 hilabeterako alokairu kontratua bost urterako legezko kontratu bihurtzea lortu du.
2025-05-23
Maria Ortega Zubiate
Netanyahuk dio ‘Palestina askatu’ dela gaur egungo ‘Heil Hitler’
Washingtonen Israelek duen enbaxadako bi langile tiroz hilda agertu eta gero egin ditu adierazpenak Netanyahuk. Israelgo Gobernuak zuzenean lotu ditu Washingtongo erasoak eta Europako zenbait gobernuburuk Gazako sarraskiaren aurka egindako adierazpenak.
2025-05-23
Jenofa Berhokoirigoin
Seaskaren baliabideak emendatzeko eskatu diote Frantziako Hezkuntza ministroari Ipar Euskal Herriko parlamentariek
Maiatzaren 21ean bidali diote gutuna Elisabeth Borne Frantziako Hezkuntza ministroari Ipar Euskal Herriko sei parlamentariek. Dagoen ikasle kopurua ikusita, ikastoletarako aurreikusi dituzten lanpostuak "aise gutxiegi" direla deitoratzen dute gutunean. Kexua adierazteko... [+]
2025-05-23
Unai Lomana Uribezubia
Eibarko Udalak jai batzordeari jarritako oztopoak salatu dituzte
Eibarko San Juanetara begira, Eibarko jai batzordeak udal-gobernuaren eta alkatetzaren aldetik jasotzen ari duen jarrera salatu du. JHH Jaixak Herrixak Herrixandakoak batzordeak luzatu proposamenak "arrazoirik gabe" errefusatu dituztela deitoratzeaz gain, Udalak... [+]
2025-05-23
Elhuyar
Ipar globaleko konpainia gutxi batzuk dira baliabide naturalen erauzketarekin lotutako gatazken arduradun nagusiak
Ehun konpainia multinazional baino ez daude baliabide naturalen erauzketarekin lotutako gatazka guztien % 20aren atzean, Bartzelonako Unibertsitate Autonomoak egin duen ikerketa baten arabera. Ikerketak agerian utzi du iparralde globaleko herrialdeetako konpainiak baliabideez... [+]
2025-05-23
Olaia L. Garaialde
“Arau askorekin jaten ikasten badugu, agian ez ditugu gorputzaren beharrak nabarituko”
Mireia Centeno Gutierrez psikopedagogoak haurren elikaduraren inguruko zenbait gako eman ditu; hala nola jatera behartzeak eta jakiak debekatzeak dituen ondorioak aipatu ditu.
2025-05-22
Xabier Letona Biteri
Aroztegiko epaiketaren kronika (laugarren eguna)
Taldean erabakita, dena era baketsuan egin zutela esan dute auzipetuek
Ostegunean auzipetuek deklaratu dute, eta haien adierazpenetatik honakoa laburbildu liteke: Lekarozko plazan edo akanpadan biltzen ziren herritarrek taldean erabakitzen zuten zer egin; oro har, obren eremura joan eta makinen aurrean era pasiboan jarri.
Eguneraketa berriak daude