Izenburuaz jabetu eta nagusitzen zaigun ezinegonak ez zaitu harritu behar, irakurle. Izan ere, azken bolada honetan gure artean Nafarroaren inguruko lanak ugaldu diren arren, eta LARRUN txokoan (26 zbk.) ongi erakutsi zenez, ez da ohikoa euskal historiografian honelako lan bat topatzea. Kasu honetan, berriro ere eta zoritxarrez, erdaraz idatzirik dago, elkarrizketa hau bezala. Euskarazko laburpena, hau bai berrikuntza txalogarria, amaieran eskuratzen ahal da.
Edonola ere, liburua doktorego tesi gisa aurkeztu den lan sakonago bati lotu behar zaiola erran beharra dago. Argitaratu den emaitza, hitz batez, oinarriko ikerketa lana baino era dibulgatiboagoan eman baita: «

». Izenburuak bertzelakorik adierazten digun arren, XIV. eta XVII. mendeak ere aztergai izan ditu atarrabiar honek. Ezin ahantzi, era berean, garai hartako Nafarroako Erresuman egungo Nafarroa Garaiaz landa Nafarroa Beherea eta Arabako Errioxa ere bazirela. Eta orrien artean behin baino gehiagotan atzematen ahal dugunez, historialariari ezezik, soziologoari ere kasu, jakina.

Argi dagoena da erdietsiriko datuek eragin zuzena izan dutela hasierako helburuan. Dena den, gehiengo isilaren gaineko lan bat burutu nahi nuen, historiarik gabeko jendearen inguruan, alegia. Horrezaz gain, ez nuen bakarrik toki bat ikertu nahi, testuinguru osoa, Nafarroa osoa baizik. Azkenik, XV eta XVI mendeak gutitan landu ohi dira, bi aroen artean kokatzen direlakotz, eta horregatik hutsune hori betetzen lagundu nahi nuen. Eta erdian konkista dago...

Axola zitzaidana arazo demografikoa zen, izenburuan agertzen diren faktoreek jendearengan zuten eragina. Apokalipsisen oinarritu naiz eta laugarren zaldia, heriotzaren aulkian, zergak jarri ditut, gure historiaren balizko alde idilikoa baztertuz.

Biak hagitz loturik baitaude. XIV. mendearen hasieran Nafarroa ongi populaturik zegoen, baina erabateko aldaketa mende horren erdi aldean heldu zen, eguraldiaren laguntzaz ere bai (paleoklimatologia aztergai). Gosea sortu eta izurriteak etengabe eman ziren, bata bertzearen gibeletik. Eta garai hartan ez zegoen ihes egiterik. Jendea masiboki hil zen. Ondorioz, hurrengo belaunaldiak jende gutiagoz osatzen ziren eta erresumaren ahulezia nabarmena zen, sozioekonomikoki nahiz militarki.

XV. mendearen amaiera arte konpontzen hasi ez zen egoera horretan zergek pisu handia zuten. 1348an Karlos II.ak koroa eskuratu zuen. Kanpotarra, bere nazioarteko politika pertsonala nafarrek ordaindu behar izanen zuten. Justu une horietan, zerga berrien inposaketa ezarri zelarik, izurriteak nafar populazioaren erdia hiru urteetan hilobiratu zuen. Hots, bizirik gelditu zen erdiak zerga horiek guziei aitzin egin behar izan zien. Erregeak estatu modernoa sorrarazi zuen, eta hori norbaitek ordaindu behar zuen: Kortea, jauntxoak, soldatapeko armada... Izurritearen lehen erasoa eta gero populazio erdia bizi zen, baina ez zituzten zergak murriztu.

Hagitz zaila bazen ere, erresistentzia armatua eman zen. Gertatu zena nahikoa ezezaguna da, baina matxinadak jazo ziren: Milutze, Amikuze (1371), Faltzesko laborariak sarraskitu zituzten, Iruñea (1386) zapaldurik mila eta bortzehun soldaduen bidez,...

Gero fraude masiboa, eraginkorragoa zena. Bianako Printzeak berak, beranduago, zerga horiek ia militarki biltzea agindu zuen. Beaumont eta Agramont taldeen arteko liskarrek, hondarrean, zerga bilketa ofiziala zapuztu zuten.

Gaztelak, konkista ondoren, jendea bereganatzeko 1512an ordaintzen zen kopurua mantendu zuen, bertze tokietako igoerak Nafarroan saihestuz. Hazkunde demografikoak, halaber, 1512ko eskaerak tikiagotu zituen. Honela, XIV. mendean zergen egoerak hondamendia handitu zuen eta XVI. mendean hobekuntza ekarri zuen.

Karlos III.a eta gero, 1429an gerra zibila zabaldu zen. 1430-1450 tartean, lehenagoko ahulezi handiari jarraikiz, gerraren desorekak untzia urperatu zuen. Jauntxoen arteko banaketa ere hor kokatu behar da, estatua zatituz.

Arrazoi familiar eta ekonomikoengatik. Jauntxoek errentak dirutan jasotzen zituzten, hauek ez ziren aldatzen baina diruak gero eta gutiago balio zuen. Beraz, dirua erdiesteko bide bakarra zuten: erregeak zerbait emaitea militar zerbitzuen ordainez. Konpetentzia sortu zen, baliabide ekonomikoei eusteko. Erregeak Erriberako gaztelu garrantzitsuak menperatzen zituen. Beaumont eta Agramont taldekoek bertzea.

1451tik bi estatu tiki bezalakoak ziren. Bi zerga biltzaile aritzen ziren, bi taldekoak, eta agiriak hagitz guti dira. Bi estatu, bi Korte, bi talde zergak biltzeko, bi Kontu Ganbara.

Herri batzuk talde baten eskuetatik bertzearen eskuetarat erraz pasatzen ziren. Haran batzuetan jendea banaturik bizi zen, hainbat herritan ere bai. Laborari batzuek alde egiten zuten, benetako erbesteratu politikoez mintzatzen ahal gara, iruindar anitz kasu. Eta gorrotoek belaunaldiz belaunaldi irauten zuten. Gerra zibila.

XVa behenafarren mendea da, zalantzarik gabe, erresuman %10a ez izan arren. Ez zegoen mugarik. Muga Gipuzkoa zen, baita Araba ere, baina garai hartan Pirinioak ez ziren inongo muga. Hango jendearen artean, halaber, jauntxo tiki anitz zegoen eta une horietan, zergatik ez badakigu ere, Nafarroa Garaian horietako leinu historiko anitz desagertu zen, bertze horiei tokia hartzeko aukera emanez. Batzuk Korte berrirat joan ziren, bertzeak herrietarat. Hamaika ziren. XVI. mendean uholdea gertatu zen, Erriberarantz batik bat, oraindik ez baitziren Ameriketarat joaiten.

Ez dut hau landu, baina Erriberako berreskurapena azpimagarria da, abizenak ikusten dira. XV-XVI. mendeetan euskarak hor aitzinerat jo zuela dirudi, eleaniztasunak ere bai. XV. mendeko eskutitz tekniko batean euskarazko testuak daude eta igorlea nahiz hartzailea, Iruñeko Matxin de Zalba merkataria eta Martin de San Martin, Korteko goi karguak eta aspaldiko familia aberatsekoak euskaraz aritu ziren bertan. Eleanitzak ziren, baita euskaldun peto-petoak ere. Bat erregearen idazkaria zen eta ziurrenik nazioarteko unibertsitateetan ikasi zuten. Elitekoak. Ez ziren laborariak. Euskaraz idatzi zioten elkarri. Dokumentazio osoan euskaraz agertu den gauza bakarra eta gainera tokiz kanpo zegoen.

Gerrak eragina izan zuen, baina joera ez zen aldatu. Muga aldatu zen, baina Veneziako enbaxadoreak jaso zuenez, nafarrek argi zuten ez zirela espainolak, beharbada XIX. mendea arte. Batetik independentziaren galera hor dago, baina bertzetik gerra amaitu eta 1523tik berreskurapen handia eman zen, lehenagotik hasia zena.

1512an ez dago gatazka handirik, Tutera salbu. Beharbada hasieran azken uholdea ez zela uste zuten, orain 1512koa definitiboa ikusten dugun arren. Baina bai, beranduago Sakanan (Zegorrea) gipuzkoarren aurka eta Zangozan, erraite baterako, bertzelako liskarrak gertatu ziren, lehen baino hagitzez lagun gehiagok parte hartuz.

XVI. mendean ere bai, baina handiki batzuen artean bakarrik. Gaztelak dirutza gastatu zuen eta erlijio banaketak dena zaildu, irudi txarra ekarri baitzuen.

Bai, Gaztelan baino hagitzez gauza gehiago dago. Kontuz ibili behar da, hala ere, suek ez baitute berdin balio. «Sua» ordaintzen da eta «sua» familia izaiten da, baina nolakoa zen? Mendialdeko suetan lagun gehiago kokatu behar dugu (7,8), eta Erriberan lagun gutiago su bakoitzean (3,4). Hori lanean frogatu dut. Era berean, izurriteak gertatzen zirelarik ikerlariek honako irakurketa egiten zuten: «Lehen hamar su zeuden eta orain bortz, populazioaren erdia bizi da». Baina ez zuten kontuan hartzen gelditzen ziren su horietan ere populazioa jaitsi zela, familian senide batzuk hil zirelakotz. Beraz, jaitsiera handiagoa zen eta hori eskaini dut liburuan. Eta gainera egoera ondorengo belaunaldietan ere islatzen zen. Fiskaltzak, honetan ere, gogor jo zuen bizirik atera zirenen aurka, haien zoritxarra areagotuz. Ni soziologian erabilitzen diren hainbat teknika estatistikez baliatu naiz eta orain arte zeuden zenbait datu hutsune konpondu ditut. Zergen bidez populazioaren zenbaki galduak berreraiki ditut. 1348 baino lehen 250.000 nafar inguru bizi zen, hiru urte ondoren 125.000 eta XVI. mendean zehar berriro igo zen, dena berreskuratu gabe. 1348koa aurretik Nafarroak mila herri baino gehiago zuen. Herri basamortu pila sortu zen.

Izurritea. Nahikoa gaia baztertua zen. Orduko jendearengan izan zuen indarra ikaragarria da. Gaixotasuna atzemanez gero, etxeak ixten zituzten jendea barruan utziz. Janaria pasatzen zieten zulo batetik, bizi ziren artean. Lapurretak ere ugaltzen ziren. Kasu batean, Atarrabian, Landibar handikiei gertatu zitzaien, aspaldi Nafarroa Beheretik Iruñerrirat joanak zirenei. Etxean itxiarazi zituzten. Guziak hil ziren, baina horietako bat haurdun zegoen eta alabatxo batez erditu zen. Urte batzuk beranduago udala, familia horrekin janaritan gastaturiko sosak, bizirik atera zen umetxo horri kobratzen saiatu zen.
Herri berean hamalau edo hamabortz familia etxeetan itxi zituzten. Izua. Aitak alde egiten zuen semearengandik eta alderantziz. Apaizek ez zuten aitortza hartu nahi, kutsatuko ziren beldurrez. Lurperatzeko ere komeriak... Jendearen sofrimendu hori irakurtzen ahal da. Gizonak hilda, laurogei urteko agureak, gelditzen ziren gaztetxoekin ezkondu eta berriro seme-alabak zituen; herriko azken gizona zenak, herrian norbait bizi zedin. Alabak hil izana ere atzematen da hainbatetan, Txinan bezala, abortoak, nekrofagia. Gogorra zen. Ubaniko Urraka hor da, amatxi zaharra, ezindua, itsua, eta ume tiki-tikiak zituen inguruan, amatxi eta umeen arteko belaunaldi oro desagertua zelakotz. Horrezaz landa, juduak eta moriskoak kanporatu zituzten, ijitoak bertaratuz. Batzuetan beraiei leporatu zieten izurritearen iturria izana