HARROTASUNA ETA AURREJUZKUAK

Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
E

uskaraz entzuten hasiak gara, pixkana-pixkana, gure zibilizazioaren ahotsa
» zioen Anjel Lertxundik iragan udako artikulu batean. Literaturako klasikoen euskarazko itzulpenez ari zen idazle oriotarra. Egun klasiko mordoa irakur daiteke euskaraz. Eta ez da hori literatura itzulpenak zabaldu digun aukera bakarra. Egia da, esaterako, gaur irakurleak Borges euskaraz irakur dezakeela. Baina egia da, era berean, euskal sormen literaturan oraino Borgesen prosa eredua ez dela landu. Itzulpenek ez dizkigute irakurgai hutsak eskaintzen, erdal literaturen ereduen erreferentziak ere ekartzen dituzte euskarara.
Baina, garestia da itzulpena. Gaizki ordaindutako lan gogorra da itzultzailearentzat. Egile eskubideak-eta direla medio, produktu garestia da argitaletxearentzat. Eta ez da erraz saltzen. Hala ere, eta Lertxundik esan bezala, «pixkana-pixkana» literatura unibertsaleko obra garrantzitsuak itzuli eta argitaratu dira. Hor dago Elkar zenaren Itzul saila, saiakeran eman diren lan garrantzitsuenak biltzen dituen Klasikoak bilduma... eta hor dira tarteka hainbat argitaletxek –Alberdania, Igela, Erein, Susa...– egiten dituen apustuak.


HITZARMENA.

Azken hamarkada pasatxoan, ordea, Literatura Unibertsala bilduma izan da klasikoen itzulpen esparruari bultzada nabariena eman diona. 1989. urtean, bi urte lehenago sortutako EIZIEk –Euskal Itzultzaile eta Interpretarien Elkartea– eta Eusko Jaurlaritzak hitzarmen bat sinatu zuten. Literatura unibertsaleko ehun obra euskaratzea erabaki zen. Horretarako Jaurlaritzak dirulaguntza eskainiko zuen eta EIZIEk tituluen zerrenda aukeratu, itzulpenak adjudikatu eta itzultzaileekin kontratuak burutu beharko zituen. Liburuak argitaratzea Ibaizabal etxearen esku utzi zen. Lanon banaketa Edelvivesek egiten du. Jaurlaritzak Itzultzaile Elkarteari eman beharreko kopurua urtero zehazten da, baina ez du azken urteetan aldaketa nabarmenik izan. 1999an 10 milioi pezeta (400.000 libera inguru) jaso zituen EIZIEk. Horiekin, egile eskubideak eta zuzentzailearen lana ordaindu behar dituzte eta, noski, itzulpena bera. Gazteleratik 70 orriko lanaren itzulpena egiteko 210.000 pezeta behar dira; alemanieratik 305 orrikoaren itzulpena egiteko, aldiz, 1.220.000 pezeta.
Hasieran zerrenda zabal bat osatu bazuten ere, urtero hautaketa burutzen du EIZIEko Literatura Batzordeak, zerrenda osatu eta, ondoren, deialdi publikoa egiteko. 1999ko bigarren deialdian, adibidez, 22 tituluko zerrenda aurkeztu zuten: han ziren Emily Brönte-ren «Wuthering heights», Heinrich Böll-en «Billard um halb Zehn», Cervantesen «Rinconete y Cortadillo» eta «El licenciado Vidriera», Mary Shelley-ren «Frankenstein» eta beste batzuk. Itzultzaileek obraren zati baten itzulpena aurkeztu behar dute –obraren hasierako 10 orriak edo, ipuin bilduma denean, ipuinetako bat– eta ondoren epaimahai batek aztertzen ditu aurkeztutako lanak. Epaimahaia Jaurlaritzako, EIZIEko eta Ibaizabaleko ordezkari banak osatua dago. Azken deialdian epaimahaiak hiru lan aukeratu zituen: ipuin bilduma bat –Edgar Allan Poe-ren «Antologia»–, antzerki obra bat –Oscar Wilde-ren «The importance of Being Ernest»– eta nobela bat –Jules Verne-ren «Michel Strogoff»–.
Behin lanak adjudikaturik daudela, itzultzailearen lana dator eta bakoitzak bere modura antolatuko du lana, beti ere, jarritako epea betez –epe hau lanaren luzeraren araberakoa izaten da–.
Itzuli beharreko titulua, egilea eta testuinguruaren azterketa egin ohi dute lehenik. Sarritan, itzultzaileak ezagutu eta gustuko dituen egileetara jotzen du eta, itzulpenari ekin aurretik dagoeneko badu haren inguruko informazioa. Batzuk garrantzia handia ematen diote dokumentazio lan honi. Ana Isabel Moralesek, esaterako, Jane Austen-en «Harrotasuna eta aurrejuzkuak» itzultzeko aukeratua izan zenean, idazle ingelesaren jaioterrira, Hampshirera egin zuen bidaia.


ITZULTZAILEAREN AUKERA.

Testuari ekiteko ordua iristen da orduan. Batzuk lehen bertsio azkar bat egitea nahiago dute; beste batzuk, gehiago lantzen dute lehen idazketa hori. Guztiek behin eta berriro orraztuko dute gero itzulpena. Izan ere, oso gutxi dira obra klasikoetan hitzez hitz itzultze hutsarekin bere horretan utz daitezken esaldiak. Esaldiaren zentzua –edo zentzu bikoitz edo hirukoitzak– hartu, egitura sintaktikoa desegin, euskaraz berregin, erabilitako erreferentzia eta alusioak kontuan hartu, idazkera molde zaharrak mantendu, argot berriak moldatu... maiz zail gertatzen zaio itzultzaileari esaldi orijinalaren ezaugarri guztiak mantentzea eta hor aukera bat egin behar izaten du: bere irizpide propioak erabili.
Nola ikasi daiteke hori egiten? Orain arte Euskal Herrian ez da itzulpegintza ikasketa unibertsiatriorik izan. Kanpoko unibertsitateetara jo izan dute, hortaz, itzultzaileek. Datorren ikasturtean, EHUk urteetako eskakizunari erantzungo dio azkenean, eta Itzulpegintza ikasketak egiteko aukera zabalduko du. Dena den, eta ikasketak lagungarri izanik ere, Juan Garziaren aburuz, gakoa esperientzian dago; itzuliaz ikasten dela itzultzen, alegia.
Dena den, literatur itzulpenaz soilik bizi nahi duenari ez zaio erraza gertatuko hori lortzea. Jaurlaritzarekiko hitzarmenak egoera hobetu badu ere, gurean ez dago literatur itzultzaile hutsik. Idazle ere badira batzuk, edo interpretari, irakasle, testu tekniko eta administratiboen itzultzaile... «

Masokistak garela pentsatzen dut askotan
» dio Garziak, lan handia eta ordain eskasa ematen dituen lan honen inguruan.
Azken urteotan, ekinaren ekinez, literatur itzultzaile bikainak lortu dira eta etengabe izen berriak azaltzen ari dira esparru honetan. Euskal literatur itzulpengintzaren maila bikaina da, gainontzeko literatur esparruen artean bikainenetakoa. «

Askotan pena ere ematen digu ondoegi itzultzeak
» dio Juan Garziak, «

orduan irakurlea ez baita konturatuko esaldi bakoitzak eman duen lanaz
».
Euskal irakurleen errekonozimenduaren esperoan, Literatura Unibertsala bilduma aurrera doa, baita bildumatik kanpora burutzen ari den beste hainbat itzulpen ere. Bildumako 83 titulu kalean daude dagoeneko, Maupassant eta Döblin-en titulu bana aurki izango dira liburudendetan, eta geroxeago Bierce, Fuentes, Guareschi eta Beauvoir-en txanda izango da. 2000. honetan aukeratuen zerrenda itxiko dute seguruenik, guztiak kalean ikusteko beste pare bat urte itxaron beharko bada ere. Eta orduan zer? EIZIEk egindakoaren balantzea burutuko du: zuzen egindakoa mantendu, okerrak zuzendu eta gabeziak bete beharko dira. Beste hitzarmen bat sortuko da agian. Oraingoz, agerian geratu dena zera da: bilduman, narratiba nagusitu da nabarmen. Aurrera begira, poesia, antzerkia eta saiakerari toki zabalagoa emango zaie, beharbada

Unamuno Yukio Mishima baino merkeago ordaintzen da

Egun, gurean, literatur itzulpegintzatik soilik ezin daiteke bizi. Eta, hala ere, Jaurlaritzak EIZIEri emandako dirulaguntzak, itzultzaileek euren lanengatik nolabaiteko sari `duina' jasotzea ahalbidetu du. Gainerako argitaletxe eta bildumek euren kopuruak badituzte ere, Literatura Unibertsala bilduman tarifen sailkapen zehatza ezarri dute EIZIEkoek itzultzaileen lana ordaintzeko orduan; jatorrizko hizkuntzan oinarritutako sailkapena, hain zuzen.
Gazteleratik itzultzea errazagoa omen, eta hizkuntza horretatik euskaratzen duenari tarifa merkeena eskainiko zaio: 3.000 pezeta (120 libera) emango diote orri bakoitzeko –eta orri bakoitzean 2.000 karaktere sartzen direla hartzen dute kontuan–.
Ondoren frantsesa, ingelesa, italianoa eta portugesa datoz. Orriko 3.500 pezeta jasoko du itzultzaileak, kasu horietan.
Azkenik, gainerako erdaretan itzulita izanik –alemaniera, errusiera, edo japoniera, esate baterako–, tarifa orriko 4.000 pezetara igoko da.
Euskarazko bertsioak izango duen orri kopuruaren estimazioa itzulpena adjudikatu aurretik egiten dute eta horrela itzulpenaren prezioa finkaturik geratzen da deialdian bertan. Esate baterako, dagoeneko itzulpen fasean dagoen Jules Verne-ren «Michel Strogoff»ek 375 orri izango dituela estimatu eta itzultzaileari 1.312.500 pezeta emango zaizkiola finkatu dute.
Eta hizkuntzaz gain, obraren zailtasuna ez al dute kontuan hartzen? Bada, ez. Sarritan iruditzen zaigu Shakespeare itzultzeak askoz zailtasun handiagoak dituela, esaterako, Chestertonen lan bat euskaratzeak baino. Juan Garziak badaki zer den bata eta bestea itzultzea –Shakespearen «Sonetoak» argitaratuak ditu Alberdaniarekin eta Chestertonen «Ostegun izan zen gizona» ere itzulia du Literatura Unibertsala bildumarako– eta, bere esanetan, lan guztiek dute bere zailtasuna: «

Itxuraz sinpleenak diren obrek ere bere lana ematen dute
».
Baina, zer gertatzen da, jo dezagun, danieratik obra bat aukeratu eta jatorrizko bertsiotik euskarara zuzenean itzuliko duen inor ez badago? Itzultzaileak gutxienez bi hizkuntza desberdinetan egindako itzulpenak hartu beharko ditu oinarri. Horrela gertatu da, adibidez, Andersen-en «Hemeretzi ipuin»ekin.
Eta Literatura Unibertsala bildumaren zerrendari begiratzen dionak Yukio Mishimaren «Arratsaldeko atoiuntzia»rekin ere horrela egin dela pentsatuko du. Bada, ez. EIZIEkoek beraiek ezusteko handia hartu zuten hautatutako itzultzailearen datuak jaso eta Hiromi Yoshidak zuzenean, japonieratik euskarara, itzuliko zuela ikustean. Errusieratik euskaratu beharrekoetan ere, zuzeneko itzulpena egin da Euskadi Saria eskuratua duen Jose Moralesi esker


Azkenak
Iturengo arotza eta arte birziklatua

Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]


2025-07-25 | Julen Orbea
Bilbon euskara jira ta Bira

Euskara badago Bilbon, baina non? Eta zertarako? Nork sortzen du euskarazko kultura, eta nork sostengatzen? Galdera horien aurrean, udalaren azken urteetako erabakiei begira, argiago ikusten da euskara eta kultura bizirik nahi ditugunontzat kezkagarriak diren erabakiak hartu... [+]


Honezkero, hemen dago beherakada

Antropologo eta ingeniaria den Yayo Herrerok dioen bezala, datu bat da. Horren jatorria ulertzeko erraza den baieztapen xume batean laburbil daiteke: Lurra agortzen ari da.

Gaia konplexua da. Ikuspegi asko daude, interesak gurutzatzen dira, informazioa desinformazioarekin... [+]


2025-07-25 | Ana Morales
Esan barik ez doalako

Sasijakintsua, jakineza eta franco txikia: horiexek dira aurrekoan Gotzon Lobera jaunak, Bilboko kale batzuen izenak aldatzeko ekimenaren kariaz, Deia egunkarian zuzendu dizkidan epitetoak. Ez du nire izena aipatu, egia, baina neu izan naizenez urte eta erdi luzeko borrokan... [+]


Gizon heterosexualak eta literatura feminista: hausnarketa bat

Hasieratik argi utzi nahiko nuke ez naizela inolaz ere feminismoan, sexu- eta genero-teorietan ezta LGTBIQ+ komunitatearekin lotutako gaietan aditua. Gizon txuri heterosexual bat naiz, ezkertiarra esan dezagun, bere burua feministatzat hartzen duena (edo feministen aliatua,... [+]


Auzolanean ikastola eraiki!

Goizaldeko lehenengo eguzki-izpiekin batera zabaldu ditu ateak Kirikiño Ikastolak. Zapatua da, auzolan eguna. Parte-hartze batzordeko arduradunak irrintzia egin eta lanera bideratu ditu bertaratu diren ehundik gora partaide: “Hemen erronkak denonak dira! Aurrera,... [+]


Amasa-Villabonako EH Bilduri erantzuna

Amasa-Villabonako EH Bilduk argitaratutako idatziaren harira, hainbat adierazpen egin nahiko genituzke. Lehenik eta behin, argi utzi nahi dugu larrialdi klimatikoari aurre egitearen urgentzia ukaezina dela, eta horregatik, krisi honekiko dugun kezkagatik beragatik jartzen dugula... [+]


Irunen eskuin muturreko “auzo patruilak” sortu dituztela salatu dute

Hainbat talde "neonazik" azkenaldian Irunen zabaltzen ari dituzten mezuak salatu dituzte asteazkenean Harrera Sareak eta hainbat kolektibok herrian. Eskuin muturreko "auzo patruilak" antolatzen ari direla salatu dute, eta hauek jendearen jatorriaren arabera... [+]


Udal legearen kontrako epai euskarafoboa
Euskararen aurkako erasoa salatu dute 200 alkate eta udal ordezkarik, eta hizkuntza bultzatzeko konpromisoa berretsi

Euskalgintzaren Kontseiluak deituta, Espainiako Auzitegi Gorenak joan den astean ebatzitako sententzia salatzeko prentsaurreko bateratua egin dute Bilbon. Sententzia "euskal gizartearen eta euskal erakundeen borondate demokratikoaren aurkako eraso zuzena" dela... [+]


Alonsotegiko Udalari dirua itzultzeko eskatu dio Bizkaiko Aldundiak, iruzurra egin zenetik hamairu urtera

Egun EH Bilduren esku dagoen udalak ia milioi bat euro itzuli beharko lioke foru erakundeari, duela hamairu urte, EAJ agintean zenean, diru-laguntza bat ez zelako behar bezala erabili, baizik eta iruzurra egiteko, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak berretsi duenez. Eskaerak erabat... [+]


Ertzaintzaren 300 BMW ibilgailuen erosketan irregulartasun posibleak salatu zituen barne txosten batek

Eusko Jaurlaritzako Ogasuneko Kontrol Ekonomikoko Bulegoak barne txosten bat egin zuen Ertzaintzak jaso dituen 300 BMWen esleipen kontratuaren hainbat baldintza kritikatzeko. Ezarritako baldintzak zehatzegiak eta murriztaileegiak zirela salatu du ogasunak, eta horrek enpresa... [+]


Txosnetako “beto politikoaren” aurkako GKSren kanpaldiaren kontra oldartu eta lau pertsona atxilotu ditu Poliziak Gasteizen

Bi aste barru hasiko diren hiriko jaietan txosna jartzen utzi ez dietela salatzeko kanpaldia egin nahi zuten Gasteizko GKSk eta Etxebizitza Sindikatu Sozialistak, Andre Maria Zuriaren plazan. 20:30ak aldera, ertzainak oldartu egin dira kanpaldian zeudenen aurka, eta bi... [+]


Lotsa sentitzen dut giza generoko kide izateagatik

Milaka pertsonak modu aktiboan parte hartu dute, eta hala jarraitzen dute, XXI. mendeko holokausto telebisatu handienaren aurka protestatzeko, eta pertsona horiei errespetu eta miresmen handiena zor diet. Baina, gizateriaren zoritxarrerako, askoz gehiago dira, egoerarekin... [+]


2025-07-24 | Nicolas Goñi
Europan, oraingo sinplifikazioaren izenean, biharko bizitzak kaltetuko dira

Jarduera ekonomikoak sinplifikatzeko eta lehiakortasuna indartzeko aitzakiarekin, Europa mailan baita Europar Batasuneko hainbat estatutan ere, klima, ingurunea eta giza osasuna kaltetuko dituzten legeak biderkatzen ari dira 2024tik, askotan interes pribatuen lobbyen eraginpean... [+]


Eguneraketa berriak daude