San Markosekoak funtzio militarra izan zuen XVII. edo XVIII. mendetik aurrera eta beharbada XVI. mendean Frantziarekin etengabe gudan ari zirenean ere bai. Lehen Karlistadan, 1836an, San Markos eta Txoritokieta mendiek karlisten lehenengo defentsa lerroa osatu zuten. Bigarren Karlistadan ere erabili zuten. 1887an fuerte berria inauguratu zen eta eginkizun militarra izan du mende honetako 60ko hamarkada arte. Orain herriak aisialdirako berreskuratu du. Kantauri itsasoa ikusteko behatokia da. Taberna, jatetxe eta erakusketa aretoa ere baditu. Eskalada, mendia, mendiko bizikleta eta zaldian ibiltzeko toki egokia da txoko hau. Inguruan Tobar baserri ederra ikus daiteke. Txoritokietako gotorlekua XX. mende hasierakoa da. San Markosen defentsarako aurre-babes bezala erabiltzen zen. Arramendi gotorlekua Gaztaño auzoan dago, erdi eroria jada

Aitzetako Txabola Eneolitiko-Brontze Aroko ohiko hilobiratze lekua zen. Izen berdineko muinoan dago, Aitzondo baserritik gertu. Hamabi metroko buelta du. Astigarraga edo Errenteriatik Zamalbidera, Txoritokieta aldetik Aitzondo baserrira doan bidea hartu behar da. Inguruan Añabitarte baserri ederra ikus daiteke. Aitzbitarteko Lezeak Urumea ibaiaren arroan diren leze bakarrak dira. Goi Paleolitiko garaikoak dira. Astigarragako Bentatik Landarbaso alderako bidea hartu eta zentral elektrikora daraman mendibidetik jaitsi behar da, eta handik ezkerrera, lezeetara iritsi arte

Errenteriako mendi ikurra da, ez altuena (598 metro ditu), baina bai ederrena, pinu landaketa itsusietatik eta pistetatik gehien libratu dena. Idoiagako lepotik abiatzea proposatzen dizugu. Bertara heltzeko Perurenako gainetik Listorretako parkera doan errepidea hartu behar da. Listorretako parkean gaudela, Malbazarrera igotzen den pista hartu Idoiagako leporaino. Añarbera doan bidegurutzea alde batera utzi eta eskuinera jo behar da. Harrizko pista hartuz Zilegiko Loiako lepora iristen da. Pista utzi eta ezkerretara doan bidezidor bat hartu eta Maixarreko gailarrua zeharkatuko dugu. Bidezidorrak Zuarkazuko tontorrera eramango gaitu. Bertatik gainez-gain Pagoxardeko lepoa eta atseden lekura eta handik Urdaburuko tontorra begibistan izango dugu. Adarra, Añarbe, Bidasoa, Lapurdi, Errenteria eta Donostialdea ikusteko behatoki aparta da

Aurrez aipatu ditugun monumentu gehienak Errenteriako alde zaharrean daude, Goiko kale, Santa Klara, Kapitanenea... kaleetan. Eliza, udaletxea, dorretxeak, komentuak... horiek bisitatuz ibilbide bat egitea proposatzen dizugu