Historiak dio Santiago apostoluaren eta bere ikasleen hilobia Konpostelan aurkitu zutenean hasi zirela Santiagorako erromesaldiak, 813 urtean. Orduan, musulmanen aurkako gurutzada gori-gorian zegoela, erresuma kristatuetako gizon eta emakumezkoak elizgizonaren hobia bisitatzen hasi omen ziren fede lurrinetan, Europako Bidea deritzona zabaltzen, gurutze seinaleak han hemenka zutituz; Donejakue bidea mugatuz azken batean.
Pirinio bazterrean izaki Nafarroa, Europatik ernatzen ziren bideek herrialde honetan bat egiten zuten, Ostabat herrixkan sarturik Donibane-Garazitik Luzaiden barrena mendikatea zeharkatuz. Huesca aldetik ere barneratzen zen bertze erromes bidea, Somport parean, eta Zangoza inguruan hartzen zuen gero nafar norantza. Luzaidekoak eta Somporteakoak bide bera osatzen zuten gero Garesen, Bianarantz abiatzeko. Horrela, ez da harritzekoa bide bazterrean utzitako arrastoen handitasuna; galtzadaren zainetan, eliza, tenplu edota ermitak dira, hala nola, aspaldiko fraideen ostatu aterpeak. 800 kilometro inguruko tartea dago Orreaga eta Galiziako Santiago artean. Nafarroakoak berez 140 kilometro inguru hartzen ditu, baina hauen arrastoan ibiltzearren oporretarako aitzakia izan bada.

Luzaidetik Gareserako norantza bakarra hartu aitzinetik, Donejakue bideak Nafarrorako bi sarrera dituela erran dugu arestian eta Luzaidetik sartzen dena izanen da apika bietan garrantzitsuena, erromes gehien inguratzen dituelakoz. Mugaz bertzalde, Izpura eta Donibane Garaziko herriak bere horretan hartzen ditu. Izan ere, herri honen parte zaharrerako sartzea Santiago Atetik egiten du, apostuluaren ohorez. Luzaidetik Pirinio mendikatera egiten du jauzi gero, Ibañetako gainean barrena. Bertan monumentu ttipi batek gogora ekartzen du aspaldi batean hemen zutitu zela Orreagako Monastegia, 1127 eta 1134 urteen artean egun dagoen tokira goldatu bazuten ere.
Orreaga izanen da akaso bidearen itzalean erromesen izpiritua gehien atxikitzen duen parajea. Hemen, orduko euskaldunek Errolan ordezkari militar frantsesa erahil zuteneko irudiak gogora ekar daitezke haritz erraldoien abarrotsean. Halaber, ederra da arras Orreagako monastegiak duen kolegiata. Antso Azkarra VII.aren gorpua bertan dago hilobiratua; bi metroko gizontzarra, mozarabiarrei berak egin zien Navas de Tolosako gudan aurre, euskaldunon babesean. Garaipen hori izan zen gero Nafarroako armarriaren giltzarria: kateak gurutzaturik ikurriñarako eta erdian diamante esmeralda. Honen bi adierazgarri ere ikus daitezke erregearen zerraldoaren alboan.
Urratsez urrats, Auritz eta Auritzberriko herriak lotuko dira bidera. Karrika nagusiko herri bi; teilatu zorrotzeko etxeak dituzte elurretik babesteko. Aurrerago, Meskiritzeko mendateak lerrokatzen du erromesaren pausoa eta Lintzoain igaro ondoren Erro bailara agertzen zaio begietara. Zilbeti, Zubiri, Esteribarko bailara eta Larrosoaña hartzen ditu gero. Zuriain, Itzotz eta Zabaldika herrixkak daude beranduago, Arreraino. Hemendik, Atarrabia lehendabiziko eta Burlata bigarrenik, Iruñeko hirian barnetaratuko da Magdalenako zubiaren laguntzaz. Noski, hiria bera garrantzitsua izan zen Donejakue biderako eta aunitz dira testigantzak. Katedrala hor dago adibidez, kasko-kaskoan. Arte gotikoaren adibide, 1994 urtean berritu zutenetik, edifizioaren larrua argitsuago ageri da eta margotan jantzirik eskaintzen ditu bere pareta eta zokoak.
Zizur Txikia inguratzen zaio jada hiri zurrunbilotik kanpo eta Erreniegako mendiaren bizkarretan jarraitzen du. Uterga, Muruzabal eta Obanosen barrena, azkenekoz, Gareseko atariraino hurbiltzen da bidea. Somportetik sartu direnak izanen ditu ziurrenik bertan zain.

Espainia aldetik agertzen da bigarren muturra, Somportetik datorren bidea. Yesa aintziraren bazterretatik Euskal Herriratzen da. Ez bideari lotuta baina eskura ditu ibiltariak, hala nahi izanez gero, Leireko Monastegia eta Xabier Gaztelua. Lehendabizikoan, oraindik ere zutik dirauen oinarrizko eliz erromanikoa ikus liteke. Berari erantsi zaizkio geroko bertze zatiak, egun agertzen duen itxura lortzeraino. Sineskerak dio monastegi honetan Birila abadeak 300 urte eman zituela txori baten xuxurlatzea aditzen, konturatu gabe. Horrexegatik egin zuten saindu abadea, hilezkortasunaren misterioa ulertutakoan. Xabierren sorlekua izandako gazteluarekin egingo dugu topo ondoren. Gaztelu orok beharrezko dituen dorre eta harresiak baditu honek ere.
Jarraian topatzen da Zangoza. Herri hau ibiltarien joan-etorriaren ondorioz eraikitakoa da. Ederrak dira erromesek eraikitako elizak. Aipatzekoa gertatzen da derrigor, Santa Maria parrokia. Izugarriak ditu aurrealdea eta hiruko abside erromanikoa; goiti egiten duen dorrea aldiz gotikoa da. Halaber, azpimarratzekoak dira Santiago eta Salvador elizak, hala nola, Asisko Frantziskoren santutegia. Aibarreko gaina igaro ondoren, egun hutsik dagoen Olatz, Izko, Abintzano eta Ibargoitiko Gatzagak bereganatzen ditu bideak berera. Elo, Otano, Tiebas, Olkotz eta Eneritz dira hurrengoak bide katean. Alta, puntu honetan ibiltariak ezinbertzekoa du geldialdia, Eunateko Santa Maria bertan baitago. Erromesen tradizioak dio eguzkia jalgitzen edota gordetzen ari denean iritsi behar dela Eunatera; ahal izanez gero, gainera, bakarrik, monastegia bera dagoen bezalatsu, zelai zabalean, solte. Robo ibaiaren marmarrak jazten omen du soilik. Hartara, ahalik eta ixilen gerturatu behar zaio.
Egia erran, Eunateren izaeraz ezer gutti dakigu, batzuentzat ospitalea zena, bertze batzuentzat hileta eliza zen. Alta, zortzi aldeko gangagatik eta atarian duen arkuteriagatik harribitxia da Donejaku bidearen bazterretan jalgitzen diren tenpluen artean.
Eta poliki, erromesen arnas erritmoan, Obanos agertzen da gero, berriz ere Gareseko karriketan sartzeko. Hemen, itxaroten egonen dira zenbaitzuk, Ostabat ingurutik etorritakoak, Luzaidetik, Orreagatik, elkarrekin Bianarantz abiatzeko; Euskal Herriari hemen adio, Santiagorako lorratzetan.

Aspaldikoek zioten, eta hori dela kausa paratu zioten izena, Finesterren zuela lurrak bere akabera, Atlantiko itsasoaren beldur nonbait. Jomuga hori izanik, Donejakueren bideek bat egiten dute, erran moduan, Garesen. Horrela, sei begiko zubi erromatarrak, Erromesen zubiak alegia, barneratzen ditu herrirat ibiltarien pausoak. Gainera, Santiagorako bide ertzean alboratu diren herri gehientsuenen modura, Karrika Nagusia zabaltzen zaie esker onez hemen ere. Eta berriz ere, Santiagoren izenean, bertze eliz parrokia goratzen da. Eraikinaren barnealdean, halaber, Santiago Beltza atxikitzen duen irudia dute erromes orori erakusteko.
Agerian paratu beharreko bigarren xelebrekeria ere badu Garesek. Horrela, San Pedroko elizan gorderik dagoen Puy Amabirjinaren irudia Txoriaren Amabirjina moduan ere ezaguna da. Nonbait, 1834 urterarte Erromesen zubiaren puntu gorenean kapera bat egon zen zut; bertan ukaiten zuten Puy Amabirjina. Bada, egunero agertzen omen zen txori bat emakumezko irudiaren aurpegia garbitzera, Arga ibaiaren ura xede honetarako baliatuz. Are gehiago, Txoriaren Amabirjinaren kondaira hau agertzen da herriaren armarrian.
Garesetik Mañerura eta hemendik Ziraukira doa bidea. Horrela, batzutan errepide galipota bada bidearen alfonbra, bertzeetan mendi magaletan ahokaturiko bidezidorra dugu. Alabaina, galtzadaren arrastorik ere badago, Ziraukin bezala Villatuertako norantzan. Antzinako gurdien orroa irudimenaren bitartez entzundakoan, Lizarra dago hurre.

1090 urtean eraiki omen zuten Lizarra, eta erromesaldien itzalean arras apaindu zuten hiria Ega ibaiaren hegaletan. Zapateria karrika, Kale Nagusia... Gehiago dira hiria zeharkatzean topatzen direnak baina bi eraikin agerian paratzea ezinbertzekoa da: San Pedro de la Rua eta Erregeen Jauregia, biak ere Lizarrako ikurrak baitira, ezbairik gabe. Hartara, San Pedro de la Ruari dagokionez, aipatzeakoa da bere klaustro erromanikoa; lau alderdikoa baldin bazen ere, egun bik irauten dute. Felipe II.ak 1572 urtean Zalatanborreko Gaztelua lurreratzea manatu zuenean bi hegal deuseztu zituzten. Bestalde, Erregeen Gaztelua ere erromanikoa da. Alta, bera da eliz kutsukoa ez den eraikin erromaniko bakarra Nafarroan.
Lizarratik berehala dago Aiegi, Montejurra mendi entzutetsuaren magalean, eta hemen Iratxeko Monastegia. Garai batean ospitalea zegoen bertan aspaldiko erromesentzat. Aurrera segituz, Doneztebe Deio herriak hartuko du bidearen txanda eta ondoren Los Arcosek; Santzol eta Dorreak atzetik. Ondoren Torres ondoko herrixkak, eta hemen ere geldiunea egiteko aukera. Izan ere, Hilobi Saindua eliza bertan dago, Eunatekoaren bixkia. Erromanikoa ere, zortzi aldeakoa, baina Torresekoak ez du ataririk. Herri barrenean dago eta ondorioz ez dago bakarrik eta ixilik etortzea beharrezkoa dela dioen erritorik.
Ehun kilometro eskasetan, azkenean, Bianak agurtzen du erromesa, Nafarroa utziz. Eta bide batez, Euskal Herria. Aurretik, dena den, ibiltariak Santa Maria basilika ikustatzeko aukera badu, bere handitasunaz gozatzeko. Barrokoa, eredu gertatu zen antzeko eraikinetan.
Donejakuek, hortaz, herriko karrikak ferekatzen ditu, San Felices atetik eta Leizeetako Santa Maria delako baselizatik jada uzteko. Harrizko Zubi ttipi batetik (hori izanik bere izena), Ebro ibaiari egiten dio gain, Logroñoko bideari eusteko, Santiagorantz