Araia, Aparrenako hiriburua, Altzaniako mendien magalean zabaltzen da, arront gorki populatua. Bertatik hiru Donejaue-bidetik bat iragiten zen, Sandratiko galtzara jarraitu ondoren, aste honetan proposatzen dizuegun mendi irteeran zeharkatuko dugun ibilbide bera eginez nonbait. Erdi Aroko erromesek biziki txarki pasatu omen zuten Aratz mendi garbalaren zeharkaldian eta ospe txar hura garaiko idatzietan jaso zen "munduko mendirik altuena" bezala aipatu baitzuten.
Mende batzuk lehenago, erromatarrek bazter hauetan bizi zireneko zantzuak utzi zituzten, gaur egun Araiako elizako hormetan atxikirik agertzen diren erromatar hilarriak hain zuzen. Oharra: Elizaren atzean dagoen okindegian mendizale despistatuek ogia erosi ahalko dute goizean goiz.
Kale nagusia jarraituz, herritik aterako gara eta Zalduondorako bidea ezkerrean utzi ondoren, Ajuria lantegi hondaturaino eramango gaituen bidea hartuko dugu. Ajuriako lantegian metal industria lantzen zen eta haren pabilioien aurriak hondamen-itxuraz agertzen badira ere, Araian industria arloaren garrantzia erakusten dute.
Errepidearen bihurgune batean, kartel eta seinaleen ondoan, ibilgailua utz dezakegu. Ibilbideari ekinez, baserri baten albotik pasatuko gara. Amini bat aurrerago ur-andelako hodi zabalak iragan ondoren, Ziraunzako iturbururako bidea jarraitzeko erreka aldera jaitsiko gara. Ziraunza errekak, Araia pasa eta Amezaga ibaiarekin elkartu ondoren, Ilarduia herrixkaren aldean Arakil ibaia osatzen du.
Orain gauden inguru hauetan erromatarren hilarriak kausitu ziren hain zuzen, erreka eta uraren gurtza adieraziko balute bezala.
Zubia iragan eta erreka denbora guztian menperatuz Ziraunzako iturburura hurbilduz joango gara. Egurrez atondutako bidea jarraituko dugu,

dioen seinalearen norabidea hartuz. Iturburura hurrantzen ari garela nabarituko dugu uraren zalaparta entzutean; iturburuaren aurretik doan urjauzia da. Momentu batean erreka kararrizko pareta eskergan desagertuko da... edo hobeto esanda, pareta itzeletik sortuko da iturria, metro eskas barru erreka ederra bilakatuko dena.
Iturburutik, harrizko horma eskuineko bidezidorretik saihestuko dugu. Bideak basoan barna eramango gaitu, zenbait pista gurutzatuz, beti igoz, galtzara antzeko bidearekin topo egin arte. Honek Allarteko lepora hurbilduko gaitu eta bertatik, Aratz alderako igoera bortitza hasiko dugu, Imeleku ezkerretik zeharkatuz hasieran eta Aratzeko patarrari ekinez jarraian.
Aratzek, bere izenari ohore eginez, ikusmira garbia eskaintzen digu Lautada, Urbasa edo Gipuzkoa aldera, Aizkorri anaia bezala begiratzen duela, Sandratiko kobazuloak soilik banandurik.
Jaitsiera hasiko dugu Aratz-Zelai aldera, Sandratiko bidea hasieran jarraituz baina berehala hura eskuinean utziz, Azkosaroi alderakoa hartzeko.
Azkosaroiko zelaiaren bazterrean bertako borda eta eskorta eskerga begiztatuko ditugu. Azkosaroiko bordak aterpea eskainiko digu basakak mendian harrapatuz gero, alde bat irekita baitauka bertan sua egiteko parada eskainiz ere.
Azkosaroitik aurrerako bidea, Aratz mendebaldeko isurialdea pagoen artean zeharkatzen duen txango lasai bezain erraza bilakatuko da. Leunki jaisten, Iparriturrian zintzurra freskatu ondoren, Morutegiko gaztelu aldera hurranduko gara. Haitzaren gainean upaturik eta labarrari desafio eginez, bertigoa sentiarazten digu. Kondairek diotenez, mairuek eraiki omen zuten; hortik datorkio Morutegi izena. Baina seguruena da Nafarroako erregeren batek altxatu bide zuela erresumako mugak zaintzeko.
Morutegitik, San Migel haitza inguratuz eta "bagoneten aldapatik" jaitsi ondoren, hasierako puntura iritsiko gara.
Etxerako bidean, Araia zeharkatzean, burua gibelera itzuliz Aratz mendiari agurra egingo diogu, agian "munduko mendirik altuenean" izandu garela pentsatzen dugun bitartean