Herri literatura ikertzea Historia egitea al da?
Historia egitea da, antropologia, literatura, lexikografia... egitea da, alderdi asko ditu.
Herri Literaturaren inguruan hainbeste lan kaleratu ondoren, aurkitu al duzu Euskal Herriko Herri Literaturan berezitasun aipagarririk?
Berezitasunak? Beste herri literaturak duena dauka gureak ere. Herrialde guztietako herri literatura berdintsua da. Ipuinak, esaera zaharrak, kontaerak... guztietan aurkitzen dira. Beharbada hemen bertsolaritza izango litzateke bereizgarria, izatekotan.
Eta bildu duzun informazio guzti horretatik atera al duzu ondoriorik?
Ez dut ondoriorik atera. Esan dezakedan bakarra zera da, hau herri bat izan dala, eta herri honek bere herri literatura izan duela. Baina Galizia, Katalunia edo Gaztelan ere badute beren literatura.
Herriz herri ibili ohi zara informazioa biltzeko, ziur aski zure mendizaletasunarekin lotuta egongo da hau. Zein da ikertzeko erabiltzen duzun metodologia?
Materiala bildu eta atera egiten dut. Lehenengo, bertsolari bat edo honen ondorengoak non zeuden jakin eta gero haiengana jotzen nuen. Ondoren, herri bakoitzean ematen joaten dira zein pista edo arrasto segi. Hasi, bertsolarien bizitzekin hasi nintzen, euren bizitzaren kontakizun modukoa egiteko. Batzuetan bertsolari horien bizitza luzea izan da, beste batzuetan oso laburra. Pello Errotarena, adibidez, oso luzea izan zen eta bere bizitza 92 urteko bere alabak kontatu zidan.
Txirritaren hilobak ere datu asko eman zizkidan eta nahiko liburu mamitsua atera zen.
Bertso bilduma ugari ere kaleratu dituzu, biografia horiez gain.
Bertsoak biltzen nituen, baina beti azalpen batekin, ulertuko badira. Bertso guztiak testuinguru batean daude eta garrantzitsua iruditzen zait azalpena ematea, bestela ez dira bertsoak ondo ulertzen. Eta zer esanik ez gerra denborako bertsotan! Frantziarrak hemen ibili zirenean bertsoak jarri ziren; lehenengo eta bigarren karlistadako bertsoak ere badira. Eta Afrikako lehenengo gerrari buruz ere bertso asko jarri ziren. Baina hauei guztiei azalpen historiko bat eman behar zaie. Testuingurua eta marku historikoa jarri diet.
Nondik datorkizu herri literaturarekiko zaletasuna?
Nolabait hasi egiten zara eta gero haritik tirata hari mataza batekin aurkitzen zara. Gainera gero eta gehiago jakin nahi duzu.
Kaleratu gabeko informazio ugari gorde omen duzu. Ez al zara beldur argitaratu gabeko datu horiek zurekin galduko ote diren?
Ez, datu asko buruan dauzkat, eta besteak idatzirik dauzkat. Desagertzen bada, gainera, zer egingo dut ba?
Erdaraz ere baduzu «Narrativa Popular» izeneko bilduma, bertan kontakari edo gertaerak biltzen dituzu. Metodo bera erabili al duzu?
Erdarazkoetan ez dut kanta zahar edo bertsorik sartu. Zailtasun handi batekin aurkitu gara, lehenengo argitaratuta dagoen guztia kontrolatu behar duzulako, bestela alferrik zabiltza zuk bildumak atera nahian. Gauza berria delakoan argitaratzen baduzu, hanka sartzea da. Gainera Espainiako beste autonomietan asko dago argitaratua eta oso zaila egiten da.
Herri literaturari askotan horrela esaten zaio ahozko literatura idazten ez delako, baina kontuan hartu behar da horiek ere taberna eta sukaldeko etxeetan kontatzen direla. Hauek ere ahozko kontaera edo ahozko literatura dira, eta guk papereratu egin ditugu. Hauek irakurrita konturatzen zara mundua zenbat aldatu den eta, era berean, zenbat aldatzen ari den.
Lekuz lekuzko kantu eta ahozko literaturan aurkitu al duzu ezberdintasunik?
Kanta bat hizkuntza batetik bestera pasatzea oso zaila izaten da, metrikarengatiketa ez dira pasatzen. Ipuinen gaiak, berriz, berdinak dira mundu osoan. Esate baterako, gaur liburu bat errepasatzen egona naiz; liburuan bi lapurren istorioa kontatzen du, Herodotorengan aurkitu dezakegun historia berdina. Ipuinek ez dute inolako zailtasunik ematen hizkuntza batetik bestera pasatzeko.
Euskal Herriko bertsolaritzari dagokionez, hemen bai izan da ironia eta pikardia gehiago. Gipuzkoan bertsolaritzak beti tradizio handiagoa eduki du, beti izan da araudia jartzen lehena, gainontzekoek kopiatu egiten dute hemen egin dena.
Nahikoa garrantzia ematen al zaio herri literaturari argitalpenetan?
Erdarazko literaturan, Espainiako autonomia guztietan gauza bat gertatzen ari da: erdaraz kaleratzen dituzte bere lanak, baina albokoak ez dira enteratzen, eta enteratu behar lukete. Dena den, liburu gutxiegi egiten dira.
Karlistada eta erromantzeroei buruz ere informazio asko bildu duzu, zergatik esparru hau?
Karlistek bertso asko eduki zituzten. Bigarren gerratean gehiago oraindik, bai alderdi batekoak, baita bestekoak ere. Ia 2.000 bertso ditut gordeta eta asko kosta zait, gainera, hauek biltzea. Bertsoak hutsik hartuta askotan lelokeriak esaten dituztela pentsa dezakegu, horregatik bertso guztietan argibide historiko bat ematen dut, historiako liburuetatik aterata.
Historian gertaeratan parte hartu ez dutenen ahotsa entzuten da, bertsotan berriz ez. Hitza eta ahotsa entzuten duzu eta horrek bizitasun handia dauka. Orain eskuartean dudan lana amaitzean eutsiko diot lan honi. Erromantzeekin aspaldi hasi nintzen, 150 doinu prestatu nituen, baina zeharka lana sartu zitzaidan eta alde batera utzi nuen. Badut, bai, berriro hasteko gogoa.
Zer ekarpen egiten diozu orain arte argitaratutakoari?
Erromantzeroa ezaguna da, baina nik egin dudana ez du oraindik inork egin. Euskararentzat oso garrantzizkoa da, erdi aroko kutsu bat ekarriko baitio. Gure literaturaren barrutia denbora atzera botatzea bezala izango da, gure herri literaturaren mugak zabaltzea. Poesia aldetik balio handiko gauzak dira. Badakit nik ez dudala bilduma osoa egingo, nik hori atera ondoren beste batzu ere saiatuko direla. Ni al dudan osoena egiten saiatuko naiz behintzat.
Herri literaturaz aparte, literatura ala filosofiatik jotzea pentsatu duzu?
Ez, inolaz ere. Nik besteen istorioak biltzen ditut, ez dut istorioak asmatzeko balio.
Eskola modukoa ere sortu duzu. Hor dira Manuel Lasarte, Txomin Garmendia, Inocencio Olea... Hizkuntza al da eskola honen berezitasuna?
Hori jendearen kontaerak dira. Sebastian Salaberria, Uztapide zena, Bixente Barandiaran... asko dira eta oso ondo idazten dute. Eskola honen berezitasuna oraindik euskara hutsez pentsatzen dutela da, eta hori beren prosan nabari da. Hizkuntza aberatsa daukate, euskaraz pentsatutako euskara.
Hauekin nola edo ala kateatua nago. Beren lan guztiak nik pasatzen ditut makinara, hatz hauetatik pasatzen dira.
Herriko hizkeratik gertuago geratzeko saiakera al da?
Nor bere lurraldeko hizkeraz hitz egitea besterik ez da, Bizkaian bizkaieraz eta Gipuzkoan, gipuzkeraz.
Euskaltzaina izanik ere, zergatik ez duzu ohikoan euskara batuan idazten? Zein harreman duzu Euskaltzaindiarekin?
Gauzak kontatzen dizkidaten euskalkitan idazten ditut, bizkieraz bada bizkaieraz eta lapurteraz bada, lapurteraz.
Euskal Herriko Unibertsitateek euren funtzioa betetzen al dute gaur egungo gizartean ikerlari baten ikuspuntutik?
Gizarte batean unibertsitateak badu beti zeresana. Ez dakit bere funtzioa betetzen duen ala ez, nik ez baitut batere harremanik unibertsitatearekin.
Ba al duzu unibertsitean historiagileek jarraitzen duten metodologiaren berri? Zer iruditzen zaizu?
Ondo iruditzen zait, beraiek jakingo dute nik baino hobeto, nik baino askoz ere gehiago dakite. Adibideak hartu eta ondoren aztertu egingo dituztela pentsatzen dut.
Zuk egindako lana gaurko gazteengana iristen dela uste al duzu?
Ez dakit nire lana ezagutzen duten, nik ahal dudana egiten dut. Saiatzen naiz beraiengana iristen, baina ez dakit lortzen dudan.
Garai batean epaimahaikide izan zinen bertso lehiaketetan. Nola ikusten duzu hauen bilakaera?
Nik ez dut gaur egungo bertsolaritza jarraitzen. Hasiera batean jarraitu egiten nituen lehiaketak-eta, baina badira hogei bat urte horri ere utzi niola. Izan ere, lehengo bertsolaritzatik urrun dago oraingoa.
Zergatik utzi zenion lehiaketetako epaimahaikide lanari?
Behartuta izan nintzen epaimahaikoa. Lan hortatik libratu nintzenean txaloak jo nituen neure baitan. Konpromezu handia zen niretzat, lan handia zen.
Behartuta joan nintzen ere, ez zen nire kabuz izan. Bertsolariek beren kontura hartu zuten epaiketa eta antolaketa guztia. Eurek izendatu zuten epaimahai berria.
Gaur egun beren funtzioa betetzen al dute bertso lehiaketek?
Txapelketa bakoitzatik bertsolari berriak ateratzen dira oraindik, beraz bai.
Hedabideetan gero eta leku gehiago hartzen dute bertso saioak. Zein eragin dauka horrek?
Bertsolaritzak kutsu herrikoia galtzea nahitaezkoa zen, izan ere jendea asko aldatu da. Gaurko bertsolariak eskola edo unibertsitatetik pasa dira.
Nik, berriz, irakurtzen ez zekiten bertsolariak ezagutu ditut oraindik. Gizartea aldatzen den bezalaxe, gauza asko aldatu dira lehiaketetan.
Horien artean, emakumeen parte hartzea. Zer deritzozu izandako gorakadari?
Garai batean emakumeak etxerako izaten ziren eta gaur toki guztietan dauzkazu emakumeak.
Emakumeak badu lekua zuk egindako lanetan?
Emakume asko eta askorekin hitz egin dut. Oso datu interesgariak eman dizkidate. Emakume bertsolaria orain arte plazaratu ez den bezala, beti izan da oso bertsozalea. Bertso asko buruz zekizkiten.
Otañori buruz lan ugaria duzu. Nor da Otaño zuretzat?
Bertsolari handienetako bat izan da. Euskal Herria asko maite zuen eta bere lanak bazuen poesia kutsu bat, gainera. Horrez gain, askorentzat irakasle izan da. Ikerketa oso zaila izan zen Otañorena, baita Bilintxena ere, Madrilera jo behar izan bainuen beren inguruko informazioa biltzeko.
IXIAR ROZAS
22-26
Gaiez\Hizkuntza\Euskara\Erakundeak\Euskaltzain
Pertsonaiaz\ZABALA2
Gaiez\Kultura\Literatura\Idazleak\ZABALA2
Egileez\ROZAS1\Kultura
