Zure babesik gabe independetzia ezinezkoa zaigu
Lino Akesolo karmelitari elkarrizketa
Lino Akesolo: Politikeria txarra egiten euskararen kontura"
Duela 78 urte Diman jaioa, euskal textu zaharrak aztertzen pasa ditu urteak eta urteak Lino Akesolok, eta oraindik ere horretan dihardu Santutxuko Karmelo komentuko bere txokoan. Euskal klasikoen argitalpenak, euskara zaharraren azterketa, hiztegigintza, itzulpegintza...mila arlotan aritu izan da, beti ere euskarari loturik.
Autoritateen Hiztegia izan da argitara eman duen bere azken lan mardula, eta aurki, bi liburukitan argitalpen desberdinetan idatzi zituen lan guztien bilduma plazaratuko da.
Eusko Jaurlaritzak urtero ematen duen 'Euskal Letren Merezimendua'ren Saria irabazi duela iragarri zen egunean egon ginen Lino Akesolorekin.
GALDERA: Noiz hasi zinen euskararen munduan lanean?
ERANTZUNA: Gazte hasi ginen, latina ikasten ihardun genuenean, orduan ere euskaraz ikasten genuen, dotrina eta holako gauzak. Bertan lan eragiten ziguten bai latinez bai erdaraz eta bai euskeraz. Behin Donostian, 'Euskal-Esnalea'n antolatzen zituzten sariketa batzuk, lan bat egin nuen eta sari bat esan zidaten. Argitaratu egin zuten 'Euskal Esnalea' aldizkarian. Beste sariketa batean iragarri ziguten, hemeretzi-hogei urte nituela, Cervantesen 'Novelas Ejemplares'etako bat euskaratu behar zen. Hor ere egin nuen eta eman ziguten sari bat. Hor baliatu ginen euskarazko liburu gehizeago erosteko. Ordutik daukat, esaterako, Azkuen 'Morfologia Vasca' liburu handia.
GALDERA: 'Karmengo Argia'n idatzi zenuen gero...
ERANTZUNA: Ikasle ginela sortu zen hori. Han hasi nintzen idarten, batez ere itzulpenak eginez, eta artikulu txikiren batzuk ere bai, bertsoren batzuk erdaratik itzulita eta... horrelaze etorri zen gerratea eta horrek etenda utzi zuen gure lana.
GALDERA: Gerrate Zibilean kapeilau izan zinen, eta gartzelan amaitu...
ERANTZUNA: Bai, kapeilau joan nintzen eta gero etorri zitzaigun goitik beherako zigorra, espetxetik espetxera ibili beharra. Hiru urte egin nituen. Urte gehiagotako zigorra eman ziguten, baina azkenean baldintzazko askatasunean atera ahal izan genuen, Euskal Herrian ez geratzeko baldintzapean. Kanpoan denbora apur bat egin ondoren, Gasteizko eliz barrutia ez zenez Iruñeara etortzeko baimena eman zidaten. Han hasi nintzen berriro euskara lantzen... Liburu zaharren bila ibili nintzen orduan, euskara zaharreko liburu asko gerrate aurretik hasi nintzen irakurtzen eta ezagutzen.
GALDERA: Klasikoen lanak errekuperatzea izan da zure lanetarik bat. Errekuperatu gebeko lan asko geratzen al da oraindik?
ERANTZUNA: Guztiak ez dira errekuperatu. Oraindik badaude beste liburu batzuk merezi luketenak argitaratzea gure euskararen historia hobeki ezagutzeko.
GALDERA: Autoritateen Hiztegiaren azken liburukiak argitaratu dituzue azkenean...
ERANTZUNA: Neure bizi guztikoa izan da euskal hiztegia osatzeko ardura eta ahalegina. Eta halako batean egokiera etorri zitzaidan, eta orain atera ditugu azken tomoak. Baina artxiboan edo fitxategietan gelditu dira gauza asko atzean. Sei urtetako etena izan dugu argitaratu ezinik eta azkenean hor daude, bere huts eta guztiekin, baina hor daude. Nekez egiten da orain hutsik gabeko libururik, batez ere euskara kontuan ez da lan garbiegirik egiten.
GALDERA: Manu de la Sotak hasi zuen lana, gero Laffiteren eskutatik pasa ondoren, zuregana heltzeko. Kontaiguzu hiztegi mardul honen historia.
ERANTZUNA: Manu de la Sotak egin zuen gehien, laguntza ederra izan da, baina besteak ez, Laffitek ez dut uste... noizean behin Laffiteri galdetzen zitzaion, argitasun batzuk hartu genituen Laffiterengandik, baina bestela Laffitek ez du hor eskurik sartu. Gero, beste asko... esaterako Justo Garate, Argentinan bizi den mediku zaharra, horrek lehendik zeuzkan 'Contribución al Diccionario Vasco', 12 liburutan, hori ere erabili izan da.
GALDERA: Idazle zaharren lanen argitalpenak eta hiztegigintza lanak ez ezik makina bat artikulu ere idatzi duzu, gai ugariri buruz gainera. Zein arlo azpimarratuko zenuke zure lanean?
ERANTZUNA: Orain dago inprentan nire lan guztien bilduma, bi tomo aterako dira... Lehengo idazleen gauzak argitzeko idatzi dut. Oraingoak ez daude argitu beharrik, lehengoek dute argitu beharra, bai, hori bai. Askotan borroka pixkat... borroka ez, garbi hitzegin behar izan da. Askok gauzak jakin gabe ekiten diote buruak ematen diena esaten, eta horretako eskubiderik ez da. Ez dago eskubiderik batek ez dakien gai bat hartu eta buruak ematen diona esateko.
GALDERA: Gogor, zuzenki eta oso argi idatzi izan duzula aipatu izan da. Gaurtik nola ikusten dituzu zeuk idatzi eta esandakoak?
ERANTZUNA: Ez daude gaizki. Bakoitzak ikusiko du nolako asmoz eta barnegiroz hartzen dituen. Halako ganza bat oker esaten zutela ikusten nuenean ahalegin egiten nuen gauzak argiago ipintzeko, batez ere harrokeriaz bezala norbaiten izuka, norbaiten kontra egiten zutenean. Ez dago eskubiderik batez ere hilen kontra egitea, ez dute eta erantzuteko aukerarik. Zergatik ekin Azkueren aurka edo beste batzuen aurka sustrairik ez zuten esaeretatik? Hori esan zidan behin Bordarik, 'zuk batez ere harrokeriaz ari direnei ematen diezu jipoia'. Holakoen aurka.
Nik gogoan dauzkat, esaterako, Arestiren gauza batzuk argitzeko idatzi nituenak. Ez zituen hain gaizki hartu eta behin Aresti berak bere liburu batean dedikatoria txiki bat idatzi zidan, 'nire aita espiritualak ez dit pekaturik barkatzen!'.
GALDERA: Jipoi asko eman zenizkion Arestiri orduan?
ERANTZUNA: Bai, bai...(farreak)
GALDERA: Elizako liburuak, liturgiako textuak... arlo horretan ere lan handia egin duzu...
ERANTZUNA: Bai, liturgi kontuan lehenengo Bizkaiko liturgi berria euskaratzen aritu nintzen, eta gero gotzaitegi bakoitzean egiten zena erabaki zen denok batera egin behar genuela.
GALDERA: Lan inportantea izan zen hura ezta? Orduko euskararik batuena izan elizakoa...
ERANTZUNA: Hor lehenengo egiten zen textu bat, erdikoa, Nafar aldekoa, eta gero herrialde bakoitzak bere ikututxoa ematen zion argitaratzeko. Guztion artean egin genuen lan, holako erdiko lan bat egin zen, erdiko texto bat egin zen lehenbizi. Hori batu kontuak hasi baino lehenago hasi zen eta, gogoan daukat, gure Mitxelena ez zegoen horretan ongi ikasita eta gauza gogortxo batzuk esan zituen eta nik gogorragoak.
GALDERA: Zer esan zuen ba berak?
ERANTZUNA: Ba, Lekuonaren aurka, Lekuona zelako ez dakit ze errudun. 'Ea nork eman dien liturgi batzordekoei euskara batua egiteko arrazoirik' zioen, eta nik, 'liturgi batzordeak ez du hartu euskara batua egiteko arrazoirik, hori beste kontu bat da, eta oraindik egin gabe dago gainera'. Ez ez, hor egin zen euskal herri bakoitzari berak ongien ulertzen zuen textu bat. Jipoi antzeko bat eman nion Mitxelenari eta isildu zen.
Gero, halako batean, handik geroago idatzi zuen artikulu bat eta han esaten zuen orduko liturgiaren euskara ederra zela, ongi itzulia zegoela.
GALDERA: Euskararen eredu desberdinak zirela eta eztabaidak izan zenituzten: 'Eusko Gogoa' batetik, 'Jakin' eta besteak bestetik... Nola gogoratzen dituzu eztabaida haiek?
ERANTZUNA: Laffitek esana da bakoitzak duela hemen bere euskara batua. 'H' batzuk jarriez gero, euskara batua da. Ez, hor ikusten da bakoitzak zeukala bere eredua eta horrela ez goazela batasunera, benetako batasunera. Egungo egunkarietan ikusten da, 'Eguna'n eta 'Hementen, bakoitzak burura etortzen zaion guztia botatzen duela, eta erdarazko esaerak eta jiroak moldatzen dituzte. Horrela, erdal kutsuz moldatzen baditugu, ez dugu ez euskara baturik eta ez euskararik egingo. Eta lehenengo lehenengo da euskara egitea; euskara batua... ikusiko da noiz egiten den. Gainera, hori omen dago egiten eta egiten, eta daramagun bidetik ez dakit bide onik daramagun euskara batua egiteko, batez ere hiztegi kontuan.
GALDERA: Euskaltzaindian gramatikako batzordean diharduzu lanean... Nola erizten diozu Euskaltzaindiaren lanari? Zuzen ikusten al duzu?
ERANTZUNA: Bai, serio egiten da lan. Euskara guztiko legeak eta, orain konjunzioneak lantzen ari gara...
GALDERA: Euskerazaintzan ere aritu zara lanean, lehendakari izanik gainera.
ERANTZUNA: Kardaberastarrak hasi ziren... ni noiz edo noiz joan nintzen, eta halako batean deitu ninduten eta, kontxo!, bertan buru egiten nindutela. 'Buru egin ninduzuela badira hamar urte eta ordua da beste bat egiteko', esan diet. Orain omenaldi bat egiten didate nire herrian, ni jaio nintzen etxean plaka bat jarriko dutela eta...
GALDERA: Gaur egungo literatuta segitzen al duzu?
ERANTZUNA: Bai, bai, askotan ez da egoten dena irakurtzeko astirik baina... Gaur irakurri dut, zera, honi, Atxagari eman diotela 'Premio Nacional'. Atxagarenak, lehengoek ez didate atsegin handirik ematen, 'Ziutateaz', 'Etiopia' eta... Gogoan daukat, 'Etiopia' atera zuenean, bestaldean, Laffitek egin zion holako labur bat, eta esaten zuen, 'honek oso ongi idatzi dezake', dezake! (farreak). Gaitasuna badu baina... Ipuin txiki bat bazuen honek, eta 'Obabakoak'en sartu du, oso polita! Asmatu ere nobelista handien antzera egiten du. Ipuin horretan egiten du ahalegin orain berrehun urteko bere herriko apaiz baten euskara modua egiten. Agirre Asteasukoaren euskara modukoa egiten du hor eta holako kontua da, parroki batean gertatutako kontua, eta oso poliki asmatua. Lehengo batean ikusi nuen Antolin Eguskiza, eta zoratuta 'Obabakoak' horrekin, eta batez ere ipuin horrekin. Laffitek ez zion holako zerarik aurkitzen... ez dakit baina zertarako joan behar du gainera 'Etiopia' eta holako izenak asmatzen? Askok uste dute kanpoko edo horrela ko zeraren bat aipatuez gero unibertsalagoak egiten garela, baina hori ez da kontua. Bakoitzak bere sustraiak ditu eta han sustraitzen ez bada ez da gizona.
GALDERA: Bide onetik al doa euskararen normalizazioa?
ERANTZUNA: Taldekeriak egin dira eta hortik ez goaz inora. Batak bere aldetik eta besteak bestetik, eta hor dabiltza polititeri txarra egiten euskararen kontura, eta hortik ez dut uste gauza garbirik aterako dutenik. Batzutan askori gorrotagarri gertatzen zaie euskara bera ere.
GALDERA: Iraungo al du euskarak?
ERANTZUNA: Orainarte iraun du. Unamunok oraindik gazte zela ez zion ematen euskarari 50 urteko bizirik, eta oraindik bizi da, eta esan daiteke orduan baino osasuntsuago bizi dela, itxura batean behintzat. Guk egin dugu ahalegin euskaldun irauteko bai, eta gure hurrengoek ea garbiago eta zintzoago joketzen duten euskera iraunerazteko.
I.MURUA
"Oraindik badaude beste liburu batzuk merezi luketenak argitaratzea gure euskararen historia hobeki ezagutzeko"
"Nekez egiten da orain hutsik gabeko libururik, batez ere euskara kontuan ez da lan garbiegirik egiten"
"Guk egin dugu ahalegin euskaldun irauteko bai, eta gure hurrengoek ea garbiago eta zintzoago jokatzen duten euskara iraunerazteko"
38-39
GaiezGizarteaErlijioaEliza katolApaizak
GaiezKulturaLiteraturaSariakBesteak
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakAKESOLO1
PertsonaiazAKESOLO1
EgileezMURUA2Gizartea
