Joxe Austin Arrieta ir elkarrizketa bere azken liburuaz
Joxe Austin Arrieta: "Ez nekien bigarren nobela idazteko gauza izango ote nintzen"
Euskal nobelagintzan sarrera ezin hobea egin zuen Joxe Austin Arrietak "Abuztuaren 15eko bazkalondoa"rekin. Azken aldian ere notizia izan dugu, lerrok idazteko tenorean erabakitzear dagoen "Premio Nacional de Traducción " delakoan finalista gisa hautatu zutelako. Bestetik ere, bukatu berria du bere bigarren nobela, "Manu militari", aurki argitara emango dena. Bazegoen zertaz mintzatu, beraz, oiartzuar atsegin eta hizlari honekin. 37 urte betetze bezperan harrapatu genuen bere; Oiartzungo etxe atseginean, eta kafe baten inguruan anekdotaz eta datuz jositako elkarrizketa jaso genuen. Anekdotek, halabeharrez, gutxiagotu behar izan ditugu, baina esandakoen muina ondoren datozen orrialdeotan bildu ditugu.
GALDERA: Hi berez idazle berantiar samarra haiz, argitaratu behintzat nahiko berandu egin huen eta.
ERANTZUNA: Ez bakarrik argitaratu, idazten ere dezente berandu hasi ninduan hogeitabost urterekin edo. Ez zekiat arrazoiak zeintzu izan daitezkeen, baina hala duk. 1975.an inguru izan huen piska bat idazteko gogoa edo beharra sentitu nuen lehen aldia. Seminariotik atera eta Filologia Hispánica ikasteari ekin nioan EUTGn, eta ondoren ere euskarazko klaseak ematera dedikatu ninduan. Literaturarekin kasik kontakturik ez, garai haietan askoz gehiago murgilduago bait nintzen kontnetan edota teoria politikako kontuetan. Nire irakurketa gehientsuenak beste alderdi horretakoak ziren, ez literarioak. Literaturaren gaia gerora etorri huen, "Bidaia" izeneko ipuina–lehen ipuina–egin nian eta lagun batzuren bitartez Koldo Izagirrerekin kontaktua eduki nian. Berak esan zidaan ipuin hura publikatu egin behar zela, eta orduantxe idazten ari nintzen bigarren ipuinarekin batera ("Termitosti") berehala argitara tu huen "Ustela Sailan". Nobelarena gerora etorri huen eta kontu nahasiagoa izan huen.
GALDERA: Hire edadeko idazleen artean, agian hi izango haiz 1975. baino lehenagoko urteak espektadore gisa edo irakurle modura pasatu zituen bakarrenetakoa. Nola ikusi hituen garai halek hire hogeitapiko urterekin?
ERANTZUNA: Inoiz ez nauk horretaz pentsatzen jarri, baina egia duk. Nire edade inguruko jendea garai haietan guztiz murgilduta zeuden literatur giroan, eta ni, aldiz, ez. Orduan mugimendu haundia zegoen, "Lur" eta beste argitaletxe txiki batzuren inguruan izaten zen dinamikarik haundiena, eta ni esate batera asko zaletu nintzen literaturarekin "Lur"ek euskaratu zituen zenbait libururi esker. Nire prozesu agian ez-normalaz jabetzeko datu bat emango diat: literaturako zenbait egile unibertsalen berri lehenengoz euskaraz jaso nian. Huxley-ren "Bai mundu berria", Kafka-ren "Itxura-aldaketa"... esandako horri buruzko bi adibide dituk. Askotan esaten da horrelako itzulpenak egiteak ez duela ezertarako balio, baina neure kasu pertsonala horren kontrako datua izan zitekek, oso baliagarria izan bait zitzaidan. Halere, garai hartako giroaz egin duk galdera, eta esan beharra zeukat garai hartako giroa oso kanpotik bizi izan nuela nik, irakurle huts gisa, bestelako ñabarduretaz gehiegi ohartu gabe.
GALDERA: Hire lehenengo nobelak eduki zuen arrakastak izan al zian eraginik literaturaren munduan buru-belarri segitzeko erabakian? Oso arrakastatsua izan bait zen "15eko bazkalondoa"k...
ERANTZUNA: Nire lehenengo nobela hura oso baldintza pertsonal berezi-berezietan izan huen idatzia. Aurrezki-Kutxan urtebeteko eszedentzia eskatu nuen, ea euskarazko klaseak emateko montaje batekin aurrera atera ahal izango zen, esperientzia berri bat saiatzearren, baina gaizki atera huen, porrot egin zian. Orduan, urtebete haren buruan, eta gogo aldetik oso egoera depresibo eta benetan berezi batean "Abuztuaren 15eko bazkalondoa" irten huen. Gerora, sari bat irabazi nian nobela horrekin eta diru horrekin eszedentzia zela eta, egindako zorrak pagatu ahal izan nian. Gainerantzean, nobela hura berezia izan huen, bereziegia. Ni, bigarren nobela hau egin arte inoiz ez diat neure bururako oso garbi izan kondizio normaletan nobela bat idazteko gai izango nintzen ala ez, ez diat inoiz oso garbi izan bigarren nobela bat idazteko gai izango ote nintzen. Duela urte batzu erabakia hartu nian beste zerbait idatzi behar nuela, nik bizitutakoekin beste zerbait mamitsurik kontatzeko ez ote nintzen izango duda haundiarekin. Orain, "Manu militari" izango den hau amaituta, neure buruari baietz frogatu diot, baina duela gutxi arte ez dut oso garbi izan.
GALDERA: Obra bakar batekin heure burua katapultatua ikusteak ez al dik ere bere alde txarra? Famaren zurrunbiloaz ari nauk.
ERANTZUNA: Nik egia esan ez nian horrela sentitu edo bizi. Bere garaian, "Abuztuaren l5eko bazkalondoa"k ez zian kritika idatzirik jaso, ez onik, ez txarrik; beno, ez nobela horrek bakarrik, beste guztiekin ere berdin, betikoa da, ez zegok kritikarik, edo oso gutxi zegok, eta ateratzen diren gauzei ez zaiek behar bezalako kritikarik egiten, baina tira, hori beste arazoa duk. Gertatzen da nik ez nuela bizitu halako arrakastarik. Egia gerora berehala hartu zuela fama, nik ez zekiat ze faktorerengatik. Gerora konturatu nauk baietz, liburuak izan zuela bere arrakasta, baina ni guztiz prozesu horretatik kanpo geratu ninduan.
Bestalde, famaren zurrunbilo horretan egoteak edo egon beharrak ez nau bestelako zera berezirik ekarri, beharbada ez naizela horretaz konsziente izan.
GALDERA: Egunean idazten ordu piloa sartu eta literatura sortuz eseraldi luzeak egiten dituan arren, profesioz banka-gizona haiz. Nola sentitzen duk profesionaltasunaren 'kontraesan' hori?
ERANTZUNA: Garai batean kasik ez nian denborarik idazteko, euskarazko klaseak emanez aspaldian, eta Deustuko Unibertsitatean geroago, eta praktikan ere denbora gutxi gelditzen duk normalean eseraldi luzeak egiteko moduan. Duela urte pare bat edo, neure buruari esan nioan idazteko denbora nola edo hela aurkitu behar nuela, eta horretarako hainbat klase utzi egin nizkian, ahalik ez gehien arratsaldeak idaztearren libre izateko. Modu horretan lortu nian Yourcenar-en "Hadrianoren oroitzapenak" lan munstroa euskaratzeari ekitea, eta baita burutzea ere. "Manu militari" oraingo nobela berria ere geroztik etorri duk. Esan zezakeat orain bai lortu dudala patxadan eta denbora luzez idazteko aukera. Lehen baino gustorago nago. Bestalde, ezin nauk gehiegi kexatu dudan lanarekin. Badakik zertan ibiltzen naizen, Aurrezki Kutxako euskara arduradun, gisa sortzen diren gauza guztiak itzultzen etabar, eta egia esan lana berez nahiko aspergarria duk, euskaratu behar izaten diren gauzak halakoak izaten direlako, baina bestalde ariketa gisa ere batzutan dezente laguntzen nau, espresio berrien bila aritzeko eta normalean jorratuko ez nituzkeen alor batzu lantzeko.
GALDERA: "Hadrianoren oroitzapenak" aipatu duk, eta horrek aukera ematen ziguk Premio Nacional de Traducción horrekin lotzeko. Ez diagu sariari berari buruzko galderarik egingo, baina bai obrari eta lanari berari buruzkorik. Zerk ekarri dik idazle bezala "Hadrianoren oroitzapenak" euskarara itzuli beharrak?
ERANTZUNA: Askotan esan izan diat "Hadrianoren oroitzapenak" euskaratzea eta obra horixe bera aukeratzea apostu pertsonal gisako zerbait izan zela. Dudarik ez zegok obrak bereziki inpresionatu ninduela, eta batez ere bere trinkotasunak. Trinkotasun hori euskaraz ematerik ba ote zegoen izan huen pausu hori ematera bultzatu ninduen tema. Gerora damutzeko denbora sobran izan nian, ez bait nuen aldez aurretik halako saltsa izan zitekeenik somatu. Itzulpena berez ariketa baldin bada, kasu honetan ariketa hori ikaragarria izan duk. Askotan konturatu gabe esaldi bat euskaratzeko bestelako esplikazioak eta azalpenak ematen hasten ninduan, eta hitzekin edo lexikoarekin zer esanik ez. "Hadrianoren oroitzapenak" euskaraz bestela inola ere erabiliko ez nituzkeen esanmolde eta joskeretara behartu diat neure burua. Azkenik, euskarak zenbait gauza esateko duen ahalmena oso bajua dela, eta inork gaizki interpreta ez dezan horrekin esan nahi diat oso urrun gaudela Europan zehar edozein hizkuntzatan dagoen estandar literariotik. Hizkuntza guztiek badute beren malgutasuna, mendetako tradizio literarioz sortutako estandar bat, eta estandar horiek hizkuntza batetik bestera nahikoa parekatuak izaten dira. Itzulpenean frogatzen da batez ere hori, eta neuk Yourcenar euskaratuz sarritan sentitu izan dut euskararen estandar literarioa oso urrun dagoela bestetatik.
GALDERA: Itzulpen lan ikaragarri horretatik berriz ere sorkuntz lanetara itzuli haizenean nola sentitu duk heure burua?
ERANTZUNA: Ez zegok prolemarik horretan, beste ihardute guztiz desberdina bait da. Hori bai, konturatu nauk itzulpenean sentitzen diren prolema haundi asko eta asko sortzeko orduan ez direla planteatu ere egiten. Trinkotasuna zegok, esate batera, jatorrizko testua itzultzerakoan derrigorrez aurre egin behar diok trinkotasun horri eta horrek euskaraz agertarazten dituen mugei. Estandar literarioaren eskastasuna, zuzenean euskaraz sortzeko orduan, planteatu ere ez duk egiten normalean. Hori errazago ikus dadin, adibide bat jarriko diat.
"Hadrianoren oroitzapenetan" erlatibozko aditz laguntzaileak azentoz agertu izan dizkiat, beharra sentitu nuelako 'zen' eta 'zén' bereizteko, bestela esaldi asko eta asko ez ziratekeen entenditu eta. Burutu berri du dan nobelan, berriz, horrelako beharrik sentitu ere ez nian egin. Adibide horrek piska bat argitzen duela iruditzen zeidak.
GALDERA: Hire obran elementu autobiografikoak indar haundia izan dik normalean. Euskal literaturan horretarako ohitura haundirik ez egoteaz aparte, higan obsesioa moduko zerbait ez al duk?
ERANTZUNA: Ez zekiat. Literatura beti izaten duk nolabaiteko biluztea, irakurlearen aurrean biluzik gelditzea. Egia duk joera haundia daukadala nobeletan bereziki nire bizitzatik ateratako gauzak azaltzeko eta kontatzeko. "Abuztuaren 15eko bazkalondoa"n nabarmena huen, baina "Manu militari" berrian ere oso gauza kuriosoa gertatu zeidak: hasieran pentsatua neukan eskema eta ideia eta azkenerako geratu zaidana ez dituk inondik ere gauza bera. Hasiera batean ez zegoean autobiografiko bezala pentsatua baina azkenerako elementu autobiografikoa oso indartsua duk. Eta ez diat konszienteki egin. Halaxe ateratzen zeidek, ez zekiat, izaera kontua izango duk. Dena dela, horrek izango dik zerikusia pudorearekin ere, esan nahi diat bestela ere normalean euskal idazleen artean oso gutxi egoten dela halakorik. Nik ez diat batera pudorerik sentitzen holakoak kontatzeko. Halere, ez huke nahasi behar sinzeridadea edo halako gauzekin. Nik ere aspaldiko kontuak baino ez nizkiake sartuko, horrekiko defentsak guztiok hartzen dizkiagu, ez nauk oraingoan behintzat mementuan bizitzen ditudan gauzetaz narrazio autobiografikoak egiten hasiko.
GALDERA: Hi formazioz filologoa haiz eta tradizioz euskararen inguruko militantea. Zein puntutaraino ikusten duk hire literatura horrelako faktoreen menpe?
ERANTZUNA: Hor badituk zenbait gauza inoiz ukatu ezingo ditudanak, eta horietako bi hik aipatutakoak dituk. Nik filologia ikasi nian, eta horrek garbi zegok nigan eragin haundia utzi duela. Alde horretatik, kontu berezia izan diat beti gure hizt ondarearekin, eta egia esatea nahi baduk normalean modu oso garbizale batean jokatzen diat. Nire ustez ikaragarria da euskarak duen hitz eta esanmoldeen ondarea, benetako altxor bat, eta ondare hori bazterrean gelditu duk. Nik uste diat geure egin beharra dela hitz mordo hori piskanaka erreskatatzea. Jendeak hitz bat ez duela usaitu ere egiten? Normala duk hasiera batean, baina egun batean erabilkera normaleko hitzak izan daitezen noizpait hasi beharko da, eta nik horretan beti oso modu zabalean jokatu izan diat, modu guztiz konsziente batez gainera. Gainera, filologiazko formazio batek literaturgintzari –edo nire literaturgintzari, behintzat– kalterik ekartzen dionik ez diat garbi ikusten.
Josu LANDA
27-31
GaiezKulturaArgitalgintArgitalpenaLiburuakLiteratur l
GaiezKulturaLiteraturaArgitalpenaNarratiba
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakARRIETA3
PertsonaiazARRIETA3
EgileezLANDA2Kultura
