«Olentzero Ezberdina Da Toki Bakoitzean»


1984ko abenduaren 30ean
Felipe Barandiaranekin gure Gabonak arakatzen
«Olentzero Ezberdina Da Toki Bakoitzean»
Denbora nola pasatzen den pentsatzen hasiko bagina, sorpresaren bat baino gehiago hartuko genuke zalantzarik gabe. Ez al zen bada atzo bertan basoetan txanpaina genuelarik 1984.aren jaiotza ospatzen ari ginenekoa? Eta hala ere, urtarrilean ez genituen gaitzak eta pozak orain baditugula konturatzen garanean ordu dexente igaro zaigula onartu behar dugu. Olentzeroa, Gabonak eta bere inguruko mitologia... Hona hemen Felipe Barandiaranek honi buruz kontatu diguna.
Horrelako nostalgiazko lagunarteko elkarrizketan geundelarik euskal kulturak erotuta dagoen Antxoko Luis Mariri zure euskaltegia euskaltegiatzearren eta euskaldungotzearren. gabon jaiari lotuta zeuden mitologiazko saiak eta kontzeptuak ezagun genitzan hitzaldi berezi bat eratu beharko zenuela otu zitzaion. Esan eta egin. Kotxea hartu eta Felipe Barandiaran Irizarrengana abiatu nintzen, ea prest zegoen gai hori ikasle eta irakasleen aurrean azaltzeko. Ez zitzaidan oztoporik jarri. Eskerrak baditugun geure Euskal Herri zahar honetan horrelako tipo jakintsu eta jatorrak. Mila esker Don Felipe (horrela ezagutzen zaio Pasai Donibanen) eta ea artikulo honen hitartez pentsatu gabeko omenalditxo bat egiten dizugun.
A.–Hasi baino lehenago zer gai aztertuko duzu Barandiaran jauna?
Erantzuna.–Euskal Herrian izan diren ohiturak aztertuko ditut. Babla ohituretaz hasi baino lehenago argitu behar dizuet ohitura horiek sortu zireneko giroa eta mentalitatea. Zeren eta gaur egun gauzak nahiko formalizaturik etortzen bait zaizkigu eta mamia, esanahia, galduta dugu askotan.
A.–Orduan Gabonak zer diren ulertzeko garrantzitsua al da mito batzuren jakinaren gainean izatea?
E.–Dudarik gabe. Gizonak sortu zituen mitoak, berak ulertzen ez zituen gauzei nolabaiteko erantzuna ematearren. Euskal Herrian, mitoak bana ditzakegu, zaharrenetakoetatik hasita. Mari-ri dagozkionak eta honen inguruan sortutakoak. Mari ekaitzaren dibinitatea da. kobazuloetan bizi dena. Gero agertu zen laino yorri itxura batean beste mendi batetara pasatzen ikusten zutela. Adibidez. Anbototik beste mendi batetara. Jakina. jendeak horri esplikazio bat eman behar zion. Asike jendea laino gorri itxura hori ikusterakoan Marik ekaitzak ekarriko zituelakoan zegoen.
A.–Euskal Herriko mitoak hemen sortuak al dira?
E. - Ez dira geuk osorik asmatutakoak, nahiz eta herri hau oso gorderik egon den mendi tartean, artzaiak zireneko garai horretan beste herrietako jendeekin bazituzten harremanak.
- A. -Jarrai dezagun mituen inguruan.
E.-- Zeruari. Urtzi zeritzaion. Bada kanta bat:
Urtzian izar ederra
gabaz agertzen da
zure irudia neretzat
ederragoa da.
Oi maitia. oi laztana
neure poza ta atsegina
zu gabe bizitza neretzat
mingotsa da.
Zerua jainkotzat jotzen zuten eta ez da harritzekoa. Heuren gainean zegoen zerbait zen. Ongarriak handik etortzen dira: euria, eguzkia, argia...
A.- Nola esplika daitezke San Juan egunean egiten diren suak?
E.- Horrek badu zer ikusirik eguzkiarekin. Sua eguzkiaren irudia da. Eguzkiak argitasuna eman eta berotu egiten du. Efgzkiak sua errepresentatzén du eta suak purifikatu egiten du. Orduan sua jainkoaren errepresentazio bat da. Eguzkiak baditu mogimendu nagusiak: uda muga eta negu muga. Uda Muga goreneraino heltzen da. San Juan egunean hain zuzen ere. Herriko jendeak jauziak egiten zituen enborren gainetik zeren eta suak purilikatu egiten du heuren gorputza eta gorputz horren azaleko gaitzetatik libratzen ditu.
A.–Badakigu Euskal Herrian egurrak zer nolako garrantzia eduki duen: barkugintzarako, etxegintzarako... Baina ba al du beste esanahi esoterikorik?
E.–Hasiko naiz enborrarekin. Tres Puentesen, Abadiñon eta Antzuolan «Gaben Zubi» deitzen zioten. Beste lekuetan, hala nola, Bizkaian «Gabon Zuzi», «Olentzaro Enbor» Oihartzunen:"Onantzaro Mukur" Bizkaiko leku batzutan: «Onantzaro Mokor» Larraunen: «Subilaro» Aezkoan: «Sukaro Egun» Zaraitzu haranean: «Sukubela" Eginagan: «Korrondoko» Agurainen deitzen zioten bezalaxe. Gero esango dute ez dagoela euskal kultura bateratu bat. Proba txiki bat da hau. nahikoa zerbait ikusteko. Orain esango dizuet zer egiten zen halako tokietan. Tres Puentesen esatebatetarako, enborrak idi pare batekin sukalderaino eramaten zituzten éta sutondoan egoten ziren gau osoa. Agurainen sutondoan egoten ziren Urte Zahar arte. Larraunen Gabon gauean bakarrik. Ezkirozen hiru enbor zeuden: bat Jainkoaren izenean, beste bat Amabirjiñaren izenean eta bestea familiaren izenean. Hemen soma dezakegu kristautasuna sarturik dagoela. Zergatik egiten zuten hau? Hauxe zuten buruan: sua ongarria zela, etxeari gauza onak ekartzen zizkiola, eta ulertzen da sua Jainkoaren errepresentantea baldin bada Jainkoari eskatzen zizkioten gauza horiek. Beste gauza bitxia egiten zuten: Enbor horien hatsez baliatuz soroetara joaten ziren eta gurutze bat eginez sakabanatzen zuten hautsa zomorro gaiztoak hil zitzaten.
A.–Nondik dator «Eguberri» izena?
E.–Egu eta berri, bi hitz ditugu. Zenbait Euskal Herriko tokitan ostegunari eguena esaten diote. Eguak adierazten zuen beste era batetara zerua. Orduan Eguk (natibitate eguna, solstizio gaua pasa eta gero) zerua berritzen ari zela adierazten zuen. Hortik dator kaleko euskaraz Eguarri esaten duguna.
A.–Nola sortzen da Olentzeroaren irudia?
E.–Berez. Olentzero bakarrik ospatzen zen garai batean beterri aldetan, kosta aldeko aldetan alegia. Nafarroan. Lesaka eta horietan, gehiago ez. Orain nonnahi egiten da hau. Olentzeroa gauza on ekarlea da. Caro Barojak «ole» hitza «olesatetik» etorriko ote zen dio. Begira, eleiz katoliko erritoetan Kristo jaio baino zortzi egun aurretik elizetan errezatzen zen O David. O Klavijer. O Rex. O Adonai. O O O. Hortik dator Nuestra Señora de la O.
A.–Nola agertzen da Olentzero pertsonaia Euskal Herrian?
E.–Zarautzen begi gorri gorriak jartzen dizkiote. Elduayen eta Berastegin ikazkin bezala agertzen da, beltz beltza. Leku horietako batean eskuan igitai bat duela, besteetan pipa ahoan duela... Ikus dezakegunez ez da itxura berberarekin azaltzen herri guztietan.
A.–Horrek zer esan nahi du?
E.–Olentzeroen kanta desberdinek mentalitate desberdin bat adierazten dute. Zenbaitentzat irudi parregarri bat bezala agertzen da:
Horra horra gure Oléntzero
pipa ortzian dula
eserita dago
Kapoiak ere baitu
rraultzatsuakin
bihar meriendatzeko
botila ardoakin.
Haientzat «bako» arrunt bat da. Beste tokietan pertsonaia axolagabe edo basatitzat jotzen dute:
Olentzero buru haundia
entendimentuz gabia
bart arratsean edan omen du
hamar arruako sahagia.
Oi urde tripa haundia
sagar ustelez betia.
A.–Bukatzeko, D. Felipe, nola kristautzen zaigu gure Olentzero?
E.–Jentilak ba omen zeuden mendi batean. Ataunen, eta halako batean ikusi omen zuten sortaldetik ba omen zetorrela laino argi argitsu bat. Harritu egin ziren. Orduan zaharrenari galdetu zioten ea zer esan nahi zuen horrek. Zaharrenak ihardetsi zien galduta zeudela «Kismi» jaio zelako. Haren hizkuntzaz «Kismi» tximua zen. Orduan menditik behera heuren buruak bota zituzten. Oihartzungo kanta honetan agertzen zaigu hau garbiago:
Olentzero joan zaigu
mendira lanera
intentzioarekin ikatz egitera
aditu duenean Jesus jaio dela
laisterka etorri da
berri ematera.
Horrela utzi gaitu Felipe Barandiaran jaunak. Une txiki batez euskal kulturaz goxatu dugularik elkarren arteko solasean.
UREDERRA
26-27

GaiezGizarteaOspakizunak
PertsonaiazBARANDIARA2

Azkenak
2025-06-07 | ARGIA
Euskara hutsezko plaza bete dute Ziburuko Azokan

1.000 euskaltzale eta kulturazale baino gehiago giro goxoan ibili dira Ziburuko liburu eta disko azokan, eta larunbat goiz eta arratsaldez gozatu dute hitzaldi, kontzertu eta liburu aurkezpenez. 33 argitaletxe eta 10 diskoetxeren lanak ezagutzeko eta erosteko aukera probestu... [+]


EAEko euskaltegietan A2 mailan matrikulatzea oraingoaren laurdena kostako da

Datorren ikasturtetik aurrera, euskaltegietan A2 mailan matrikulatzen direnek orain arte bezala 310 euro ordaindu beharrean, 70 euro ordainduko dituzte. Maila gaindituz gero, ordaindutakoa itzuliko zaie ikasleei. 


Guardia Zibilak “hemendik fan egiteko” eskatuko dute ekainaren 14an Oñatin

Kuartela herrixantzat lelopean indar okupatzaileek Euskal Herritik irten behar dutela aldarrikatzen du Fan Hemendik taldeak.
 


Gure haurrak ere badira ekimenak mobilizazioa egingo du ekainaren 12an, Gasteizen

Rafah-ra doan nazioarteko martxarekin bat eginez, Gasteizen mobilizatzera deitu du plataformak, baita ikasgeletan ere. Palestinar haurrekiko elkartasun argazkiak ateratzeko eskatu du.


Bake Bideak eta Bakegileak bide amaierara iritsi dira

Aieteko Nazioarteko Bake Konferentzia 2011n egin zen Donostian eta ondoren sortu zen Bake Bideak, Ipar Euskal Herritik bake prozesua sustatzeko. Bakegileen zeregina ETA armagabetzeko ekinbide zibila antolatzea izan zen. Orain, desegingo direla iragarri dute bi ekimenek.


2025-06-06 | Gedar
EAEko kartzelariak greba egitera deitu ditu ELAk

Espetxeetako funtzionarioek lanuzte partzial bat egingo dute ekainaren 9tik 15era bitartean.


Idoia Asurmendi
Bihotzetik berriz pasatzea

IDOIA ASURMENDI
Non: Bilboko Kafe Antzokian.
Noiz: maiatzaren 29an.

----------------------------------------------------
 
Termometroak 30 gradutik gora markatzen ditu, uda giroa nagusi da eta Bilboko kaleak herritar aztoratuz beteta daude. Horrelako egun... [+]

Torturaren 21 biktima berri aitortu ditu Nafarroako Gobernuak

21 pertsona “giza eskubideen urraketen biktima” gisa aitortu dituzte ofizialki. Espainiako Estatuko funtzionarioek eta eskuin muturreko taldeek torturatutako pertsonak dira eta biolentzia horren lagin txikia baino ez direla dio Egiaren Garaia Da ekimenak.


111 Akademiak banatuko duen azken saria jaso du Miren Amurizak

Ostegunean banatu dute saria, Amasa-Villabonako Hika txakolindegian. Bertan jakinarazi dute 2024koa izan dela 111 Akademiak banatuko duen azken saria.


Non daude kaparrak?

Lorazainok bi hilabete baino gehiago daramatzagu greban, eta, horietan, udaltzaingoek indarrez zapaldu gaituzte piketeetan. Hirian zehar jarraitzen gaituzten sekretek jazartzen gaituzte, eta mobilizazio bakoitzean zelatatzen gaituzte. Enpresak ez gaitu aintzat hartzen, eskaintza... [+]


“Zaurgarritasun Indizea”, Jaurlaritzak nahi duena egiteko koartada

Nork sinesten du urtebetean Ordiziako errealitatea goitik behera aldatu dela eta desorekak desagertu direla?

Udaberriko oporren ataritan egunkarietan Begoña Pedrosak eman zigun titularra: Ordiziak ez du desorekei aurre egiteko plan berezirik behar... [+]


GALen biktimei barkamena eskatu die Alonsok, Gogora Institutuko zuzendariak

Datorren irailaren 25ean 40 urte beteko dira GALek Baionako Monbar hotelean egindako atentatutik, non lau euskal errefuxiatu hil zituen. Horren karietara, Gogora Memoria, Elkarbizitza eta Giza Eskubideen Institutuak oroimen ekitaldi bat egingo du udazkenean.


Eguneraketa berriak daude