Liburuxka bat eskuratu zitzaidan aspaldi: Chansons Basques (Hendaia, 1967). Pilotari buruzko kantu batzuk ageri dira bertan, eta aipamen berezia merezi du, nire ustez, horietako batek. Ez, nahi bada, kantuaren beraren garrantziagatik (aski arina eta transzendentziarik gabea baita, egia esateko), baina bai han-hemenka agertzen zaizkigun beste bertso-sorta batzuekin ditugun –edo izan genitzakeen– gorabeheren adibide ona delako, bere txikian ere.
Zu zira pilotari izenez agertzen zaigu kantutxoa liburuxkan eta hasieratik hartu nion ezagun-airea, baina denbora puska joan zitzaidan nire buru txarragatik harekin zer gertatzen zen ohartu aurretik, eta hori Txomin Agirreren Garoa-ren 1930eko Bigarren agerraldi obetu-ko ale bat irakurtzean izan zen. Azpimarratzekoa da hori orain: ez 1912ko testua, baizik eta Bigarren agerraldi obetu-koa.
Urkiolan, San Antoniotan, bertso berriak saltzen zituen gizon bat agertu zuen Agirrek. Xenpelarren bertsoak, Agirrek berak zioenez –eta ez ironiarik gabe, agidanez– errenteriarrarenak omen baitziren orduan bertso guztiak, saltzeko garaian.
"Prantziako pelotariai ateratako bersoak:
Amalau españoletan
Mateo prantzesa aaa.
Partidu onentantxe
izan da trabesa aaa.
Lau lautara
Ziran asi.
Altzuenak
Irabasi"
Hasteko ere, bistan da, aski arraroak dira horiek, bai neurri eta bai arrazoi. Baina, batez ere, kontua da ez bata eta ez bestea direla benetan Xenpelarrenak.
Bigarrena (“Lau lautara…”), Ramon Artolak (1831-1906) Donostiako Euskal-Erria aldizkarian 1888an kaleratu zuen Pillotariyak. Donostiako muralla kontra luzean jokatutako partiduba hartatik heldua zaigu, zatika eta itxuragabetuxea. Eta horretatik dugu, halaber, gorago esana dudan Zu zira pilotari hura ere, dena petatxuz eta adabakiz bada ere. Hortik hartzen nion, beraz, ezagun-airea… Eta ni harrituta (haserre ere bai kasik), bat-batean orain hain begien bistakoa iruditzen zitzaidan zerbaiti nola luze ohartu gabe egona ote nintzen.
"Urkiolan, San Antoniotan, 'bertso berriak' saltzen zituen gizon bat agertu zuen Agirrek. 'Xenpelarren bertsoak', Agirrek berak zioenez"
Artolarekin batera partida hura jokatu zuen Jose Zapirain Txaplillo-k azaldu zuen urte batzuk geroago partida hura zer eta nola izan zen, bai eta Artolak bertsoak nola boteak zituen ere (“Luzian... moch!”, Euskal-Erria, 1911). Galtzaile zihoazenak ikaragarrizko partida kalamitatea egiten ari zirela, irabazleek, isekaz, tranpian ari ote ziren galdetzerainokoan ere. Eta azkenean, desastrea zeharo biribiltzekotan bezala, Artola erori, besoa hautsi eta Petrikillo famatuarengana eraman behar izan zutela. Ohatilan zeramatela kantatu omen zituen Artolak bertsoak.
Lehen bertsoa, berriz, Alkain Udarregi-k ondua da eta, Frantzisko Apalategi (1867-1948) jesuitaren eskuizkribuzko ohar baten arabera, Donostiako kuboan jokatu zen azken partida izan zen hor aipatutakoa. Errebotean, lauk lauri, Bautista Eizagirre Azpeitiko Txikito batetik, eta Ahetzeko Mathieu Borotra bestetik, partidetako buru zirela.
Hiru partidara izan zen erronka, artean desafio handiak egiten ziren bezala: partida-kitora-ahuntzak (partie--revanche--le tout), bi Donostian eta beste bat Irunen jokatzekotan. Azpeitiarrak irabazi zituen Donostiako biak eta aheztarrak Irungoa. Apalategiren oharra zuzena bada, Donostian jokatu bi partidetako bigarrena (eta guztietan azkena) irudi luke bertsoetan aipatzen denak. Azpeitiarraren gainbehera bazetorren (edo adinak zekarren, hobeto esanda), eta gero eta gorago zekarren zirimola Mathieuk, zumitzezko xistera berriaren abokatu gehiena, Zerbitzari-ren aita Jean Elizalde Ganix-i sinesten badiogu. 1867ko Pariseko Erakusketa Unibertsalean, Napoleon IIIak eta Prusiako Gillermo kaiserrak armarik gabe elkar ikusi zuten azken aldi hartan, Mathieu zatekeen jokatu ziren pilota partidetan (Julian Marshall, The Annals of Tennis, 1878). Ezin ahaztu, bestela ere, 1886koa dugula Sarako Etxeberrik Hugo Schuchardtentzat idatzi zuen Lekay eta Briket, baina ezin ukatuzko balio historiografikoa duela era berean solas horrek, 1860etako pilotaz idatzi baitzuen saratarrak eta bertan dugu Mathieu gailen, guztien koko buruzagi.
Airean gora segitu gabe, halere, eta geure harira berriz itzulita, bere kantua eragin zuen Irunen jokatu partidak ere, urte hartan, Antoine d’Abbadieren Koplarien Gudura aurkeztua, eta pilotaz baino aberriaz gusturago eta gehiago ari.
Gure kontua ez da horrenbestez amaitzen, halere…
Garoa-ren laburpen luze bat argitaratu zuen Jean Etcheparek Gure Herria aldizkarian 1922an, eta honela aipatu zituen lekondarrak bertsoak: “Neurtitz batzu, arras ere pullitak, dioanez, senpertar batenak, Frantziako pilotarien gainean emanak".
Izan ere, eta horretxegatik azpimarratzen nuen gorago Garoa-ren 1930eko argitaraldia, Agirrek ez zuen jatorriz "Xenpelar" idatzi, "Senpelar" baizik. Bigarren agerraldi obetu-ak aldatu zuen Agirreren 1912ko Senpelar hura eta egun guztiona litzatekeen Xenpelar agertu. Etcheparek 1922an, bistan da, Senpelar baizik ezin zuen irakurri, eta dirudienez senpertar ezagunagoa eman zion begi-kolpeak, Senpelar ezezagun haren lekuan.
Bertso berriak, Xenpelarrek jarriak. Eta Oyen madria zein dan, Xenpelarrek daki.
Eta dena batera. Nork ematen du gehiago?
2025ean 40 urte beteko dira Mikel Zabalza hil zutenetik, eta 47 urte Germán Rodríguez eta Joseba Barandiaran hil zituztenetik. Horiek guztiak Estatuko Segurtasun Indarren biktimak dira, eta Sanfermines78 Gogoan elkarteak Espainiako Gobernuari eskatu dio "Estatuaren... [+]
2011n PSNren zerrendetan agertu aurretik, ustelkeria kasu batengatik auzipetutako Koldo García barakaldarrak eduki zuen ibilbidea argitara atera du Directa hedabideak: besteak beste, zabortegi bateko segurtasun zaindaria zela pertsona bati emandako jipoia edota... [+]
Azken 24 orduetan Trumpekin bigarren aldiz bildu da Netanyahu, eta Etxe Zuriko maizterraren bulegoan ordubete inguruko solasaldia izan dute. Ondoren kazetariei eginiko adierazpenetan, Israelgo lehen ministroak adierazi du Gazan duten "kanpaina militarra" ez dela... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
18 eta 39 urte arteko herritarrei lehen etxebizitza erosten laguntzeko Eusko Jaurlaritzak berak finantzaturiko abala iragarri berri duen honetan, soluzioa ez dela hori kritikatu dute bai LABek, bai EH Bilduk. Dagoeneko dauden eraikinak aprobetxatu eta prezioak jaitsi ordez,... [+]
Irrintzi bat entzun da, mendi tontorrean… Eta balizko tontorra Gorbeiako gurutzea bada, baliteke –bazitekeen, garaian– irrintzilaria Rakel Etxebarria izatea. Irrintzia han eta hemen, “zantzoa” da Arratian, hala Orozkon nola Zeanurin. Gurasoei... [+]
Espainiako presidente Pedro Sánchezek Madrilgo kongresuan aurkeztu du ustelkeriaren kontra bere plana, Santos Cerdán auziaren ondorioz oposizioak estu hartu ondoren. Bost atal nagusitan banatu du eta ELGA erakundeak gainbegiratuko luke kanpotik, betetzen ote den... [+]
Palentziako amama oso emakume soila zen hitzetan. Bazituen zenbait hitz dena adierazteko balio zutenak, tartean bitxo hitza: berba horren baitan kabitzen ziren zomorroa, behia, txakurra... eta batzuetan baita gizakia ere. Bitxoek auzokide latzak dituzte gizakiongan, ez baikara... [+]
Atzo jakin dut euskal prentsatik Jean Reno aktoreak lehen nobela idatzi duela. Berri hori euskaraz jasotzeak munduko hiritar edo paleto global bihurtzen ote nauen oso ongi jakin gabe, nobelak idazteko arteaz egin dut gogoeta.
Tokitan dago “nobelaren heriotza”... [+]
Azken asteko sapa lehergarri egunetan gure zereginen egitarauak aldatu beharrean aurkitu gara. Freskura erlatibo batek seietan atera gaitu ohetik, gosaldu eta lan gehienak bederatzietarako plegatu ditugu eta hamarretan jalgi gara oinezko ibilaldia egitera. Eta ez ginen bakarrak... [+]