Xenpelarren bertso batzuk pilotaz


2022ko maiatzaren 16an - 08:04
Kazetaritza independenteak herritarren babesa du arnas

Liburuxka bat eskuratu zitzaidan aspaldi: Chansons Basques (Hendaia, 1967). Pilotari buruzko kantu batzuk ageri dira bertan, eta aipamen berezia merezi du, nire ustez, horietako batek. Ez, nahi bada, kantuaren beraren garrantziagatik (aski arina eta transzendentziarik gabea baita, egia esateko), baina bai han-hemenka agertzen zaizkigun beste bertso-sorta batzuekin ditugun –edo izan genitzakeen– gorabeheren adibide ona delako, bere txikian ere.

Zu zira pilotari izenez agertzen zaigu kantutxoa liburuxkan eta hasieratik hartu nion ezagun-airea, baina denbora puska joan zitzaidan nire buru txarragatik harekin zer gertatzen zen ohartu aurretik, eta hori Txomin Agirreren Garoa-ren 1930eko Bigarren agerraldi obetu-ko ale bat irakurtzean izan zen. Azpimarratzekoa da hori orain: ez 1912ko testua, baizik eta Bigarren agerraldi obetu-koa.

Urkiolan, San Antoniotan, bertso berriak saltzen zituen gizon bat agertu zuen Agirrek. Xenpelarren bertsoak, Agirrek berak zioenez –eta ez ironiarik gabe, agidanez– errenteriarrarenak omen baitziren orduan bertso guztiak, saltzeko garaian.

"Prantziako pelotariai ateratako bersoak:

Amalau españoletan

Mateo prantzesa aaa.

Partidu onentantxe

izan da trabesa aaa.

Lau lautara

Ziran asi.

Altzuenak

Irabasi"

Hasteko ere, bistan da, aski arraroak dira horiek, bai neurri eta bai arrazoi. Baina, batez ere, kontua da ez bata eta ez bestea direla benetan Xenpelarrenak.

Bigarrena (“Lau lautara…”), Ramon Artolak (1831-1906) Donostiako Euskal-Erria aldizkarian 1888an kaleratu zuen Pillotariyak. Donostiako muralla kontra luzean jokatutako partiduba hartatik heldua zaigu, zatika eta itxuragabetuxea. Eta horretatik dugu, halaber, gorago esana dudan Zu zira pilotari hura ere, dena petatxuz eta adabakiz bada ere. Hortik hartzen nion, beraz, ezagun-airea… Eta ni harrituta (haserre ere bai kasik), bat-batean orain hain begien bistakoa iruditzen zitzaidan zerbaiti nola luze ohartu gabe egona ote nintzen.

"Urkiolan, San Antoniotan, 'bertso berriak' saltzen zituen gizon bat agertu zuen Agirrek. 'Xenpelarren bertsoak', Agirrek berak zioenez"

Artolarekin batera partida hura jokatu zuen Jose Zapirain Txaplillo-k azaldu zuen urte batzuk geroago partida hura zer eta nola izan zen, bai eta Artolak bertsoak nola boteak zituen ere (“Luzian... moch!”, Euskal-Erria, 1911). Galtzaile zihoazenak ikaragarrizko partida kalamitatea egiten ari zirela, irabazleek, isekaz, tranpian ari ote ziren galdetzerainokoan ere. Eta azkenean, desastrea zeharo biribiltzekotan bezala, Artola erori, besoa hautsi eta Petrikillo famatuarengana eraman behar izan zutela. Ohatilan zeramatela kantatu omen zituen Artolak bertsoak.

Lehen bertsoa, berriz, Alkain Udarregi-k ondua da eta, Frantzisko Apalategi (1867-1948) jesuitaren eskuizkribuzko ohar baten arabera, Donostiako kuboan jokatu zen azken partida izan zen hor aipatutakoa. Errebotean, lauk lauri, Bautista Eizagirre Azpeitiko Txikito batetik, eta Ahetzeko Mathieu Borotra bestetik, partidetako buru zirela.

Hiru partidara izan zen erronka, artean desafio handiak egiten ziren bezala: partida-kitora-ahuntzak (partie--revanche--le tout), bi Donostian eta beste bat Irunen jokatzekotan. Azpeitiarrak irabazi zituen Donostiako biak eta aheztarrak Irungoa. Apalategiren oharra zuzena bada, Donostian jokatu bi partidetako bigarrena (eta guztietan azkena) irudi luke bertsoetan aipatzen denak. Azpeitiarraren gainbehera bazetorren (edo adinak zekarren, hobeto esanda), eta gero eta gorago zekarren zirimola Mathieuk, zumitzezko xistera berriaren abokatu gehiena, Zerbitzari-ren aita Jean Elizalde Ganix-i sinesten badiogu. 1867ko Pariseko Erakusketa Unibertsalean, Napoleon IIIak eta Prusiako Gillermo kaiserrak armarik gabe elkar ikusi zuten azken aldi hartan, Mathieu zatekeen jokatu ziren pilota partidetan (Julian Marshall, The Annals of Tennis, 1878). Ezin ahaztu, bestela ere, 1886koa dugula Sarako Etxeberrik Hugo Schuchardtentzat idatzi zuen Lekay eta Briket, baina ezin ukatuzko balio historiografikoa duela era berean solas horrek, 1860etako pilotaz idatzi baitzuen saratarrak eta bertan dugu Mathieu gailen, guztien koko buruzagi.

Airean gora segitu gabe, halere, eta geure harira berriz itzulita, bere kantua eragin zuen Irunen jokatu partidak ere, urte hartan, Antoine d’Abbadieren Koplarien Gudura aurkeztua, eta pilotaz baino aberriaz gusturago eta gehiago ari.

Gure kontua ez da horrenbestez amaitzen, halere…

Garoa-ren laburpen luze bat argitaratu zuen Jean Etcheparek Gure Herria aldizkarian 1922an, eta honela aipatu zituen lekondarrak bertsoak: “Neurtitz batzu, arras ere pullitak, dioanez, senpertar batenak, Frantziako pilotarien gainean emanak".

Izan ere, eta horretxegatik azpimarratzen nuen gorago Garoa-ren 1930eko argitaraldia, Agirrek ez zuen jatorriz "Xenpelar" idatzi, "Senpelar" baizik. Bigarren agerraldi obetu-ak aldatu zuen Agirreren 1912ko Senpelar hura eta egun guztiona litzatekeen Xenpelar agertu. Etcheparek 1922an, bistan da, Senpelar baizik ezin zuen irakurri, eta dirudienez senpertar ezagunagoa eman zion begi-kolpeak, Senpelar ezezagun haren lekuan.

Bertso berriak, Xenpelarrek jarriak. Eta Oyen madria zein dan, Xenpelarrek daki.

Eta dena batera. Nork ematen du gehiago?


Azkenak
Spoti-fire, Stop-ify edo Spoti-fair

Guztiok entzun nahi dugu musika: asko, merke, euskaraz eta gaizki sentitu gabe. Baina Spotify utziko badugu Israelen konplize izateagatik, agian beste enpresa eta tresnen inguruan ere hausnartu beharko dugu. Edo gure morala kontratatzen ditugun zerbitzuen arabera neurtzen hasiko... [+]


2025-09-09 | Irutxuloko Hitza
Kaleratzeak Stopek gaitzetsi du Donostian GOe egiteko azkartasuna, ondoko orubeko gazteentzako apartamenduei ekiteko datarik ez dutenean

Joan den astean jakinarazi zuten Basque Culinary Centerren GOe eraikina urriaren 20an inauguratuko dutela, eta horren harira, Kaleratzeak Stop plataformak idatzi bat helarazi du komunikabideetara. Bertan, gaitzetsi egin du Basque Culinary Centerreko eraikin berria 20 hilabetetan... [+]


Nafarroako azoka ekologiko handiena Noainen lurreratuko da irailaren 12tik 14ra

Hamargarren urtemuga ospatuko du aurten Nafarroako Azoka Ekologikoak. Berrogei postuko azokaz gain mintzaldiak, tailerrak, kontzertuak eta erakusketak izanen dira


2025-09-09 | Gedar
EAJko presidente ohi Andoni Ortuzar kanpo-aholkulari gisa fitxatu du PwC multinazionalak

 "Komunikazioan eta gai publikoetan" lagunduko dio enpresari. Lizitazioak manipulatzeagatik isundu izan dute konpainia, eta lotura zuzenak ditu EAJrekin. 


2025-09-08 | Aimar Lopez
Istilurik gabe baina normaltasunik gabe ospatu dute bertze behin Alarde eguna Hondarribian

Jaizkibel konpainia berdinzaleak Herriko Etxearen eta epaileen deliberoak bete ditu, ez haatik HAOSEk, alarde baztertzailearen antolatzaileek. «Estrategia aldaketa bat» eskatu dio Jaizkibelek auzapezari; ezkerreko ordezkariek «Alardea antolatzeko».


2025-09-08 | ARGIA
Israeli armak salerostea debekatzeko dekretua iragarri du Espainiako Gobernuak

Pedro Sánchez Espainiako presidenteak adierazi du, legez arma-blokeoa ezarrita, presioa eragin nahi dutela Benjamin Netanyahurengan. Sánchezek deitoratu du nazioarteko komunitatearen zati baten “indiferentzia” eta Israelgo Gobernuarenganako... [+]


Bayrouren gobernua erori da Frantziako Asanblean eta estu da Macron

Astelehen arratsaldean konfiantza mozioa galdu du Frantziako lehen ministro François Bayrouk. Konfiantza mozioa eskatu zuen, datozen lau urteetarako austeritate usaina zuten aurrekontu batzuk aurkeztu eta bere aurkako zentsura mozioa iragarri zuenean eskuin muturrak. Aurrez... [+]


2025-09-08 | Axier Lopez
Argentinako ultraeskuinak lehen kolpea jaso du haustekundeetan

Peronismo klasikoak Buenos Aires probintziako hauteskunde legegileetan botoen %47,2 lortu du. Javier Mileiren La Libertad Avanza hautagaitza 13 puntura geratu da (%33,7). Emaitza esanguratsua da bozka emateko eskubidea duten argentinarren %38 Buenos Aires probintzian biltzen... [+]


‘Esnatu ala hil’, kaleko euskaltzaleentzako liburua ondu dute Goikoetxeak eta Iurrebasok

Esnatu ala hil. Euskararen oraina eta geroa, diagnostiko baten argitan (Elkar) liburua argitaratu dute Garikoitz Goikoetxeak eta Iñaki Iurrebasok. Egileen helburua da gaur egun euskarak bizi duen egoera ulertzeko tresna bat eskaintzea, “ezinbestekoa delako aurrera... [+]


2025-09-08 | Gedar
Igorreko Kiñu Gaztetxearen aurkako epaiketa, irailaren 15ean

09:00etan Durangoko epaitegi aurrean biltzera deitu dute Kiñuko kideek. Duela bost urte hasi zen Gaztetxearen aurkako prozesua.


2025-09-08 | Ahotsa.info
Bideoa: Labaren irekiera festa ospatu dute Iruñean

Labaren itzulera ospatzeko festa antolatu dute egun osoan zehar. Broken Brothers Brass Band-en kalejirak Alde Zaharreko kaleak zeharkatu ditu Estafetaraino, ondoren lehiotik kantua izan da Amets Aranguren, Julen Goldarazena Flako, Idoia Tapia eta Oier Zuñigaren eskutik; eta... [+]


2025-09-08 | ARGIA
“Terroristak” dira Espainiako Vuelta geldiarazi zuten Bilboko ekintzaileak, Israel-Premier Tech taldeko jabearen arabera

“Ez gintuen harritu nola hartu gintuzten Euskal Herrian, ezker muturreko ekintzaileen eta separatisten gotorlekua baita”, adierazi du Sylvan Adams-ek.


Itsaso zakar bat eta bi ahots poetiko

Xak eta Ekiza

Non: Ondargain txiringitoan (Deba)
Noiz: abuztuaren 27an.

-------------------------------------------------------

Euri langarraren eta lanbro-lainoen artean pasatu dugu Gipuzkoako muga, kostaldean zehar doan errepidetik itsaso zakarrari beha. Bandera... [+]


2025-09-08 | ARGIA
Desplazamendua behartzeko Gaza hirian palestinarrak hiltzen eta eraikinak suntsitzen jarraitzen du Israelek

Astelehen goizaldean 23 palestinar gutxienez hil dira Gazako hiriburuan, tartean bi haur gosetearen ondorioz. Igandeaz geroztik gutxienez 50 etxebizitza eraikin eraitsi ditu Israelek, beste 100 kaltetu, eta desplazatuen kanpamenduetako 200 denda suntsitu.


2025-09-08 | Sustatu
Hiru urteko isilaldiaren ondoren, Bermeoko Itsuki Irratia berriro uhinetan da

Itsuki Irratia Bermeoko ahotsa izan zen 1985etik 2022ko otsailera arte. Orduan, zailtasun ekonomiko eta teknikoek proiektua bideraezin bihurtu zuten, eta irratiaren itxiera ekarri. Baina urtebeteko berrantolakuntza prozesu baten ondoren, irailaren 1ean berriro martxan jarri dute.


Eguneraketa berriak daude