"Hemen komikigileak konplexuz beteta egon gara"
“Euskarazko komikia ez da existitzen”. Sarri errepikatu du gauza bera Dani Fano komikigileak. “Agian apokaliptikoegia naiz”, esan digu, baina badituela hala sentitzeko motiboak.
Dani Fano donostiarrak Teleatoi. Kalabaza haluzinogenoak komikia argitaratu zuen iaz Ikastolen Elkartearekin. Xabiroi komiki-aldizkarian 2005 eta 2007 artean atalka plazaratutako abenturak bildu zituen liburu horretan. Bera da aldizkariaren koordinatzailea, eta hortik ekin diogu mamiari berehala heldu dion elkarrizketari.
Ikastolen Elkarteak Xabiroi –eta Teleatoi moduko komikiak– argitaratzea positiboa izango da, ezta?
Bai, babes izugarri handia ematen du. Komikiaren egiazko sustapena egiteko bide eraginkorrena aldizkariak direla uste dut, edo maiztasun handiko publikazioak. Zoritxarrez, euskal kultura jorratzen duten argitaletxeek ez dute urrats hori eman. Aldizkari batek komikigileak elkartzeko aukera ematen du; gaur egun, beste inon ez litzateke posible izango, soilik Ikastolen Elkartean. Aldizkaria zuzenean banatzen dute milaka irakurleren artean; kioskora komiki bat eramaten saiatzea suizidioa da. Ikastolen sare osoak egin du posible Xabiroi plazaratzea.
Sortzaileok maiz hitz egin duzue argitaletxeen zereginaz, eta euskarazko komikiaren panoramaz.
Badakit oso apokaliptikoa ematen duela, baina nik beti esaten dut euskal komikia ez dela existitzen. Zerbait mugitzen ari da, baina urtean hiruzpalau publikazio... zer hiruzpalau, urtean komiki bat ala bi plazaratzea ez da deusen ezergintza. Niretzat euskal komikia da euskaraz egiten dena. Euskal Herrian Astiberri dugu, argitaletxe oso indartsua da, baina euskarazko komiki gutxi kaleratzen ditu. Euskaraz ez dago ia ezer, eta dagoen gutxi hori, azken urteetan behintzat, gazte-helduei zuzendurik dago. Ez dago inolako plangintzarik, literatura idatzian badagoena: “6-9 adin tarteko irakurleei zuzendutako hainbat liburu argitaratuko ditugu, 9tik 12ra bitartekoentzako beste ez dakit zenbat...”
Liburu horiek ikastetxeetara begira daude…
Bai, eta komikian ez dago halakorik. Gu [Xabiroi] etorri ginenean Ipurbeltz zegoen. Hura haur txikiei zuzendurik zegoen, eta Xabiroi planteatu genuen DBHko 12 eta 18 urte bitarteko ikasleen artean banatzeko. Baina Xabiroi sortu eta denbora gutxira Ipurbeltz desagertu egin zen. Sekulako zuloa geratu da.
Harrobi lana egitea oso garrantzitsua da beraz.
Oso! Arthur Suydam gure kolaboratzaile eta lagunak dio AEBetan sumatu dutela hutsune hori super-heroien komikiekin: duela 20 urteko super-heroien komikiak umeei zuzendurik zeuden, eta gaur egungoek, aldiz, gidoi sakonagoak dituzte, azpi-trama konplexuak... Zer gertatu den? 8-10 urterekin komiki horiek irakurtzen zituztenek erosten jarraitzen dutela, eta ahaztu egin direla atzetik datozen irakurleez. Horiek, bete-betean jaso dute manga japoniarraren eragina.
Hemen ere nabari da mangaren itzala?
Bai. ETBri zor diogu. Tira, hari bakarrik ez, telebista guztiei baizik. Produkturik merkeena erosten dute, eta japoniarrek marrazki bizidun merkeak sailean sortzen dituzte. Gainera, hona heltzen den animea oso txarra da; ez dira Hayao Miyazaki eta halakoen lanak, horiek ez dute bi sosengatik lan egiten. Telebistek estetika berria sortu dute, eta animetik mangarako lotura estua da. Japoniarrek guztia ongi planifikaturik dute: lehendabizi marrazki bizidunak saltzen dizkiote zure telebistari; ikus-entzuleek ez dute marrazki bizidunak ikusteagatik ezer ordaintzen, baina erosiko dituzte aldizkariak, jostailuak eta gainerako merchandising guztia. Gure telebista publikoa, besteen moduan, estrategia horretan sartu da.
Argitaletxeen gaira itzuliz, zergatik ez dute egiten komikien aldeko apustu sendoagoa?
Ez dut azalpen zehatzik, baina egia da euskal kultura sustatzea xede duten argitaletxeek ez dutela komikia... kontua da ez dituztela begi txarrez ikusten, begiratu ere egiten ez dietela baizik. Azkenean, atzean dauden pertsonei dagokien kontua da. Zer argitaratu eta zer ez erabakitzen egon direnak, ziurrenik ez dira komikizaleak. Tristea da.
Zaletasuna inportantea da...
Bai noski. Hori ikastoletan ere sumatzen da. Guztiak dira Xabiroi aldizkariaren harpidedun, eta bakoitzak erabakitzen du zenbat ale eskatu. Kopuruak aldatu egiten dira irakaslearen arabera. Batzuek gehiago sinesten dute produktuan.
Euskarri berriak
Digitalizazioak, euskarri berriek (iPad, iPhone…) nola eragingo dizuete, egile zein argitaletxeei?
Aldaketak etorriko dira eta prestatuko gara. Dena den, nik beti gauza bera esaten dut: argi ibili daitezela inprentak eta argitaletxeak, eta ez gu, sortzaileak.
Zer, bitartekarien kontuagatik?
Bai. Sortzaileak etortzen zaizkidanean kezkatuta, lasai egoteko esaten diet, kezka beste batzuek izan behar dutela. Euskarri berriei esker argitaratze prozesua sinplifikatzen da, eta horrek guri egiten digu mesede.
Eta argitaletxeen aldetik sumatzen duzu kezka hori?
Argitaletxe gehienak, gu barne [Xabiroi], beti atzetik gabiltza. Normala da, euskarri batean –paperean– kokatzen zara eta horrek lan handia, egitura potentea eskatzen du martxan jartzeko. Horretan zabiltzan bitartean, beste batzuk gauza berriak asmatzen ari dira, eta zaila da leku guztietan egotea. Baina esnatu beharko dute, eta ez egiten ari diren moduan, produktuen gaineko edozertarako eskubidea ematen dieten kontratu leoninoak planteatuz, beste modu batera baizik, formatua, banaketa ereduak eta beste gauza ugari aldatuz.
Internet zoragarria da, egiazko komunikazioaren gune bihurtu da; begira Wikileaks. Sorkuntzari mesede handia egiten dio. Ez dakit komikitik bizitzeko, profesional bezala bizitzeko lain izango den, ezta oro har abantailak edo desabantailak ekarriko dituen ere, baina sortzailearentzat positiboa da. Edonor izango da gai komikia publikatzeko; sortu, ordea, bakar batzuek soilik sortu ahal izango dituzte. Zuk sortutakoa zuk sortzen duzu, ordezkaezina da. Aitzitik, banaketa, argitaratzea... horiek ordezka daitezke.
Pirateriaren mamuaz zer diozu?
Gakoa da nondik kobratu, babarrunak jateko lau sos nondik atera jakitea. Komikizale askok ez du begi onez ikusten zure burua sortzaile profesional gisa hartzea. Badirudi ez dela purua, eta bizi behar zarela Alvarez Rabo komikigile galiziarra bezala, El Corte Inglesen lanean eta komikiak egiten inspirazioa heltzen zaizunean. Hori zilegi da, baina bestea ere bai. Gizarte honek popatik hartzera bidali behar banau, nahi dudana egiten bidali nazala, gutxienez gozatu egingo dut. Interneten hori nola lortu? Publizitatearekin, harpidetzen bidez... Musika doa gure aurretik, eta hari begira gaude denok. Agian aukera eman beharko duzu webgunetik komikiak euro baten truke deskargatzeko, eta komikiaren alboan publizitate leihoa egongo da, ez dakit. Dena den, hori da gutxien kezkatzen nauena. Sortzailearentzat, arazorik handiena banaketarena da, egiten duzuna jendearengana zabaltzea. Merkatua hortik kontrolatzen da. Interneti esker, gure alde joka dezake horrek.
Bestalde, uste dut komikiari beranduago helduko zaiola. Eleberri bat tableta batean irakurtzea, tira, baina komikia, geroz eta kalitate handiagoko pantailak dauden arren… Tamainaren kontua ere hor dago. iPad-a merkea izango da, baina... Formatuekin zuhurtziaz jokatu behar dugu, egonkortu gabe baitaude. Imajinatu argitaletxea zarela, eta indar guztiak formatu batean jartzen dituzula; begira zer pasa zen Beta eta VHS bideo formatuekin.
Tamainarena aipatuta, zein iritzi duzu “Nobela grafikoa” etiketaz?
Pitokeria iruditzen zait. Beste toki batzuetan ez bezala, hemen komikigileak konplexuz beteta egon gara, saltinbankiak garela-eta. Bai, horiek gara gu! Baina halako intelektualtasun nahi batengatik edo ez dakit zergatik... Iñaki Holgadok dioen moduan, berak tebeoak egiten ditu. Nik txantxetan gehitzen dut tebeo grafikoak egiten ditudala. Zer da nobela grafikoa eta zer ez? Literatura idatzian nobela bat ez da luzeraren arabera neurtzen. Gaiaren araberakoa da? Ala kolorearen araberakoa? Hizkuntza bera da, euskarri bera. Komiki luzeek, zuri-beltzean argitaratzeko joerak, funtzionatzen jarraituko dute. Zuri-beltzean ez baita argitaratzen politagoa, intelektualagoa delako, merkeagoa delako baizik. 200-300 orrialdeko istorioa kontatu nahi izanez gero, ez duzu beste aukerarik; merkatuaren legeek agintzen dute: zuri-beltza, marrazki arinak...
Sinopsia: XXII. mendean gaude. Agustin Eguskizaga, Dionisia 2 atoiontziko kapitainaren nabigazio-egunkarian oinarritutako kontaketa harrigarria da Teleatoi. Oraingoan, kalabazak garraiatzen ari den espazio-ontzia laguntzera joan behar du.
Zergatik kalabazak?
Arrazoi estetikoengatik. Politak direlako aukeratu nituen.
“Agurain II Faktoria”, “Arabar Patatum” erregai naturala... Izenak nahita aukeratu al dituzu?
Bai. Teleatoi ez da euskal istorioa, baina ni hemengoa naiz, eta hemengo osagaiak hartzen ditut. Gainera, badirudi “Agurain” espaziontzi baten izena-edo dela. “Aguraindarrak datooooz”... Zientzia fikzioak izen horiek deslokalizatzeko aukera ematen du.
Erraza al da etorkizuna imajinatzea?
Asisko Urmenetarekin komentatu nuen behin, zein ezaugarrik batzen ote gaituzten gure belaunaldiko gazteok, eta horietako bat da zientzia fikzioaren semeak garela, Star Wars-en semeak hain justu. Ziur ikusi ditugula film politakoak, baina Star Wars-ek markatu egin gintuen, flipatu egin genuen. Gu baino gazteagoak, agian, fantasiaren belaunaldikoak dira, Eraztunen jauna eta halakoak. Fantasia heroikoaren belaunaldia osatzen dute, mangarena. Guri manga berandu heldu zitzaigun.
Espaziontziak zehaztasunez marrazten dituzu. Nor duzu inspirazio iturri?
Juan Jimenez! Tira, denetatik. Gure imajinarioan denak daude. Guk ez degu ezer sortzen; estimulurik gabeko gela zuri batean jaio eta biziko bazina ez zenuke ezer sortzerik izango. Elementuak inguratzen zaituen horretatik hartzen dituzu, eta hori guztia beste era batera antolatzen dugu. Nire buruari galdetzen diodanean, ‘hau nola marraztuko dut?’, bada Juan Jimenezek nola marraztuko lukeen imajinatzen dut. Ni ez naiz Juan Jimenezen herenaren herenaren herenaren herenera iristen, baina gauza horiek nire buruan daude: Star Wars, Blade Runner... eta komikiak, noski.
Pertsonaiak anti-heroiak dira...
Perfektua den pertsonaiak, super-heroiaren argi inmakulatu horrek, ez nau erakartzen. Anti-epikotasuna askoz nahiago dut. Erralitatera (nahiz eta hau parodia bat den) gehiago egokitzen da anti-heroia, heroia baino. Heroaik prefabrikatuak dira, eta mundua anti-heroiez josita dago: batzuetan zakarrak izango gera, beste batzuetan zerbait heroikoa egingo dugu... Gainera, umorerako egokiagoak dira horrelako pertsonaiak. Nire bi ardatzak dira zientzia-fikzioa eta umorea.
Eta enkarguz eskatuko balizute heroi istorio bat kontatzeko?
Ez dut halako enkargurik jaso, zoritzarrez ez dudalako inolako eskaririk jasotzen! Dena den, ez nuke nahi. Nire burutapenak, zorokeriak argitaratzeko aukera dudan bitartean, horrekin jarraituko dut.
Gidoia eta marrazkiak zuk egin dituzu.
Izaera kontua da. Eta ausardia. Hemen oso ohituta egon gara bakarkako lanera. AEBetan, Frantzia-Belgikan badago ohitura gidoilari, marrazkilari, kolore emaile taldeak osatzeko. Hemen aldameneko estatuaren ondorio gara, eta imitatzen dugu español eredua. Ez dago komiki industria handirik, eta normalean bakarkako lana izan ohi da. Ia inori ez zaio bururatzen ideia bat izan eta marrazkilari batena joatea ideia horrekin, marraztuko ote duen galdetzera. Pena da, askotan ez baikara gai istorio politak asmatzeko, baina bai irudiz janzteko. Dena den, bakarka lan egitea gustatu arren, besteen ekarpenak jasotzen saiatzen naiz, bestela zure buruari tranpak egiten dizkiozu, ez duzu behartzen.
Komiki azokek zein paper dute?
Positiboak dira, noski. Komikiak badu indar bat ez duguna hemen aprobetxatzen jakin, eta AEBetan badakite, eta frankofonoek zer esanik ez: marrazkiaren indarra, gure komunikazio bidearen indarra. Idazle bat idazten jartzea, edo idazle bati dedikatoria eskatzea, ez da magikoa. Baina jendea liluratzen da, eta gu ere eh (Markok egindako dedikatoria, marrazki bat, erakutsi digu), holakoekin. Hortarako inportantea da harremana jendearekin, eta hori lortzen da Getxon, Crash Komik, Iruñeko Azokarekin... Beti diot: zoragrarriak dira, baina marrazten denbora asko pasako bagenu, eta ez hitzalditik hitzaldira, euskal herriko komikiaren panoramaz eta bla bla bla. Leku horietara marraztera joan behar gara, jendeak ikus dezan zer egiten dugun.
Eta Durangoko Azoka?
Ba gauza bera egin beharko litzateke, baina orain oso enkorsetatua dago, estandek badute beren itxura, duela ez dakit zenbat mendeko itxura bera, denak zutik... gauza berriak asmatu behar dira. Egia da literatura idatziari begira egon dela, baina... Duela gutxi Anguleman izan nintzen. Jende mordoa jartzen da ilaran, aulki eta guzti, bi-hiru ordu lehenago, ez dakit zein egile egon behar delako hortxe sinatzen. Eta ez dira frikiak; amonak daude, gorbatadunak... Hemengo jendeak hori baloratuko luke? Baietz uste dut, baina hortan ere lan didaktikoa egin behar da. Kontua da Durangon dauden komiki nobedadeak urtero bi edo... bi direla.
Komikiak lotura handia al du ikus-entzunezko munduarekin?
Bai, baina antzekotasunak ditu ere antzerkiarekin, edo bertsoarekin: komikian espazioaren muga dago (orrialde kopuru zehatza); azkenean bertso-lana da, bukaera asmatu, lau puntu polit eta aurrera. Animazioarekin duen lotura estetikoa da. Komikiaren hizkuntza oso berezkoa da, eta gehiago lotuko nuke literatura idatziarekin.
Galdera potoloa orain: komikia artea al da?
Nire burua ez dut artistatzat ikusten, artisautzat baizik: ez dakit zenbat aulki egin behar diren ostiralerako, ez dakit zenbat marrazki egin behar ditudan ostiralerako.
Artisautza lan horretan, zer ekarpen egin dute teknologia berriek? Denbora aurreztea?
Ez ez, denbora askotan galtzea! Bereziki erosotasuna ekarri digu. Lehen etengabe materiala (pintura, papera) erosten ibili behar genuen, orain dena sinplifikatu da. Lan fisikoa ere arindu digu. Marrazteko mahaia gogorra da bizkararrentzat, eta marrazteko tabletarekin postura erosoagoan lan egin dezakezu, ‘control z’ miragarria daukazu... eta batez ere kontrola ematen dizu, emaitzaren kontrola. Gu ez gara margolariak. Bada jendea orijinalen oso maitalea, eta ni ez. Niretzat, orijinala hau da [Teleatoi seinalatu du]. Gaur egun inprenta guztiek ordenadorearekin lan egiten dute, hizkuntza digitala darabilte. Lehen, komiki osoa eskuz egiten genuenean, egiten genuen horretatik bukaeran ikusten genunera alde ikaragarria zegoen. Orain aldea ez da hain handia.
Photoshop bezalako programa batek aukera piloa ematen dizkizu marraztean, koloreztatzean, esfortzu minimoarekin gauza asko alda ditzakezu. Dena den, tinta pasatzea eskuz ezkarragoa egiten da ordenadorearekin baino. Lapitza-tinta-kolore prozesua beti errepikatzen dut. Lapitza beti eskuz, tinta bietara, eta kolorea orain gehienetan (komikigile gehienek bezala) Photoshopen. Azkenean zu zeu zara marrazkilaria. Pintzela eta lapitza teknologia dira. Ordenadoreari ez diozu ostiko bat eman eta agintzen, “margotu ezak hau!”. Zuk egin behar duzu.
IRUDIAREN INDARRAZ
Trangresiorako indarra badu komikiak?
Bai, komikiak alde biak izan ditu. Batetik, ez du hainbeste begi gainean. Adibidez, Francoren garaian, zentsurak zinema edo literaturan pasatzen uzten ez zituen gauza asko, komikian pasatzen ziren, eta sekulako golak sartzen zitzaizkien komikien bidez.
Baina, bestetik, irudi batek kristoren indarra du. Begira zer pasa zen Mahomaren karikaturekin, eta El Jueves-en azalarekin (Letizia eta Felipe printzearen azal famatuarekin). Horrekin zutabe bat idazten duzu, eta ez litzateke ezer pasako, baina grafikoki ikustea, begietarako bonba bat da.
Komikiaren gauzarik zoragarriena sintesia da, bi irudi-kolperekin guztia esatea. Hori da bere indarra, magia.
Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]