“Tenis-kantxetako gaur egungo nobedadea, hitzetik hortzera darabilen fenomenoa, puntako jokalarien artera heldu diren emakumezko errusiarrak dira”, zioen Raúl Fain Brinda kirol aditu eta zutabegileak, 2004ko irailean BBC Mundo.com-en idatzitako artikulu batean. “Ni, berriz, tenislari ezkerren desagertzeak nau benetan arduratzen”.

Ez zuen arrazoirik falta. Harez geroztik Rafael Nadal kataluniarra gailurreraino heldu bada ere, urrutitxo gelditu dira joko alderantzikatuaren hegemoniak, ezkertasuna arrakastaren sinonimo bilakatu duten izar mitikoak, Rod Laver, Jimmy Connors, John MacEnroe, Martina Navratilova edota Monika Seles, kasura.

Neurozientziek ere arretaz jarraitu izan diote gaiari. Harvard unibertsitateko Holtzen doktoreak, esaterako, honakoak aitortzen dizkie ezkerrei: funtzio motore hobeak, bista eta gorputz adarren bat (beso nahiz hanka) ahal bait lehen uztartzea eskatzen den ekintzetarako erreflexu bizkorragoak eta, eskuin hemisferioa garatuago izaki, espazioaz ohartzeko erraztasun handiagoa. Mota honetako kiroletarako sortzetiko abildade naturalak, azken finean.

Bere tesiak makulu bikaina aurkitzen du estatistiketan, bereziki 1968 eta 1999 urteen artean psikiatra talde bat lagun zuela egin zituen konparaketetan; denbora epe horretan tenisaren maila goreneko zerrendetara bildu ziren jokalari guztien joerak banan-banan aztertu ostean, ezkerrak %28ra heltzen direla nabarmentzen baitu lan horrek. Alimaleko zifra da, urte tarte horretan arrunki aurki zitekeen ezker kopurua %8,1ean finkatu zuela kontuan hartzen bada. Gaur, ezkerrak populazioaren %8-13 direla estimatzen da.

Halabaina, besterik ere ondorioztatu beharko zuketen urrezko aro horren kasuistika dokumentatu beharrean 1999tik aurrerakoak xehekatu izan balituzte edota, sinpleki, eboluzioari erreparatu izan baliote. Nadalen kasua albo batera uzten bada, apurka urrituz joan den multzoa baita ezker tenislariena; gizonezkoen kasuan, koiuntura jakin batean kasik erdiak izatetik gizartean arruntki aurkitzen den %8-13tik behera eskasteraino edota, emakumezkoen kasuan, kopuru eroso batetik ia desagertzeraino murriztu den fenomenoa.

Azalpenak bilatzen hasita, ezkerrek ezustea izateari utzi diotela arrazoitzen du iritzi zabalduenak. Alegia, sineskeria ilunetatik askatu eta kantxetan leku hartzen hasi zirenean eskuinak otoz otoan harrapatu bazituzten ere, gaurko egunean ezkerkadarik bihurrena ere aurreikusgarri bilakatu dela eta kolpe alderantzikatu horien sekretuak dagoeneko aski ezagunak direla.

Litekeena. Baina aurreraxeago aipatutako kopuru makurrak besterik gabe justifikatzeko balio ez duena. Zerikusirik ere izango du, dudarik gabe, azken urteotan nagusitu den jokamoldeak, teknika engainari eta sorpresazkoen gainetik, batez ere potentzia eta abiadura primatzeak.

Ziklikoa izan ote daiteke?

Mekanismo fisiologikoak

Ezkertasuna hizpide duten lan serio gehienek, aipatu berri dugun honen gisan, garuneko bi hemisferioen espezializazioa dute abiapuntu. Hau da, gorputz alboen mugimenduak kontrolatzeko modu gurutzatua –eskuin hemisferioak ezkerraldea gobernatzen du eta ezker hemisferioak eskuinaldea–, zati nagusi bakoitzaren funtzio banaketa nahiz jarduteko modua eta, bereziki, bi hemisferioen arteko konexio sistema, corpus callosum delakoa, ezkerren kasuan garatuago dagoena.

Azaldu nahi den teoria ilustratzeko, berriz, aztertutako kasuen estatistikak baliatzen dira batez ere, ezker eta eskuinen arteko konparaketa kuantitatibo-kualitatiboak. Albotasuna eta eskuin joeraren aldeko desoreka zerk eragiten dituen zehatz-mehatz argitu ezinean, ikerlariak desberdintasun esanguratsuak identifikatzen saiatzen dira, hitz bitan esanda.

Hala, neurologia modernoak oinarriak sendotu zituenetik, kolore eta zapore guztietako txostenak aurkitzen ahal dira, ezkerrei jenialtasuna, kirol jakin batzuetarako abilezia apartak edota bideo-jokoetan azkarrago pentsatzeko ahalmena aitortzen dizkietenetatik hasita.

Ez dira, ordea, denak alabantzak izaten. Aski ezagunak dira, esate baterako, ezkerrei, bereziki eskuina erabiltzera behartuak izan direnei edota albotasuna erabat finkatuta ez dutenei lotu izan zaizkien okerrak. Besteak beste, toteltasuna, hizketaren atzerapena bezalako mintzamen arazoak, irakurtzeko nahiz idazteko zailtasunak, baldarkeria bezalako urritasun motoreak...

Zer esanik ez Down sindromea, autismoa, eskizofrenia, gaitz psikopatikoak nahiz epilepsia bezalako arazoak sufritzeko aukerekin lotzen dituztenak, edota, are urrunago joanda, bisexual edo homo-sexual izateko probabilitateak handiagoak direla aipatzen dituztenak. Zein mendetan bizi ote garen galdetzeko moduan, kasik.

Badira, bestalde, ezkerrek eta eskuinek pentsatzeko modua ere desberdina dutela arrazoitzen saiatzen diren teoriak ere. Zabalduenaren arabera, eskuin gehienek –esan nahi baita, ezker hemisferioa nagusi dutenek– informazioa modu sekuentzial linealean prozesatzen dute. Alegia, lan bat bukatu beharra daukate hurrengoari heltzeko. Aldiz ezkerrek –eskuin hemisferioa nagusi dutenek, zehazkiago– aldiberekotasun bisualez jarduten dute, eta hainbat zeregin batera prozesatzeko gai dira. Abildade hori ez zaie, ordea, jendaurrean beti itxuroso gelditzen. Sormen handikotzat jotzen ditugun arren, mila lan hasi bai baina bat bera ere bukatzetik urruti geldituko balira bezala, fundamentu kaxkarra leporatzen zaie.

Ezkerrak eta erdi ezkerrak

Baina ekar ditzagun gauzak bere onera. Ezkerrak ez dira eskuinen ispilu zehatz. Ez dira ezta zaku berean sartzeko moduko multzoa ere, adibideek erakusten dutenez. Lehen hartutako hariari jarraiki, Rafael Nadalek erraketa ezkerrez dantzatzen duela une batez ahantzi ahal bageneza eta eskuaren erabilera eskatzen duen beste jardun batean ikusiko bagenu –eskolan apunteak hartzen, demagun–, eskuina dela esango genuke oro har, esku hori erabiltzen baitu idazteko. John McEnroe handiak aldiz, gozotasuna bezain gutxi baliatzen du bere esku dorpea. Futbolzale ikaragarria, eskuz eta begiz ez ezik, hankaz ere ezker petoa dela frogatu zuen gaztetan.

Inguruari erreparatzea aski, beraz, ezkertasunak mailak, gorabeherak, salbuespenak eta, hainbatetan, joera esplikaezinak dituela ohartzeko. Edota, beste modu batera esanda, ezker-ezkerrak, erdi ezkerrak eta ia ezkerrak ere badirela jabetzeko.

Hortik, behar bada, ezkertegiek edo ezkerrentzat bereziki fabrikatutako produktuak saltzen dituzten dendek inguruotan ezagutu duten porrota. Izan ere, estimatzen den %8-13ko kopuruetatik zenbat ezkerrek hobetsiko lituzkete, eskuragarri jarrita ere, ispiluan baleude bezala funtzionatzen duten erlojuak, beste aldera eraginez estutzen diren torlojuak edo ordenagailuetako joystick, xagu eta teklatu alderantzikatuak?

Gaur, horren ortopediko sentitu behar izan gabe, eskuinentzat nahiz ezkerrentzat balio duten produktuak dira estimatuenak. Esate baterako, tresna berezia baliatu behar izan gabe, albo batean duten belarriari tiraka irekitzen diren kontserba-latak edo bi albotara zorroztuta dauden labanak.

Ezinbestean bertsio alderantzikatua eskatzen duten tresnen artean, guraizeak, albo batean mahaitxo baten itxurako ohola duten aulkiak eta gitarra elektrikoak izaten dira salduenak.

Asimetriaren jatorria

Albotasunak, garunaren espezializazioak planteatzen dituen inkognitez gainera, galdera asko ditu oraindik airean, erantzun zuzenaren zain. Errepikatuena jatorriari buruzko azalpenak eskatzen dituena dugu, genetikaren aurkikuntzekin batera goritu den arren, bizpahiru teorien hipotesi partzialetara mugatzen dena.

Herentziari garrantzi handia eman izan zaio beti. Batik bat, genetikak garunaren asimetria aldatzen duen faktorea aurkitu duenez geroztik. Zenbakiek diotenez, haurrek ezker izateko %10eko aukera dute aita ere ezkerra denean, %20koa ama denean eta %50ekoa biak direnean. Gainerako %50 horrekin zer gertatzen ote den argitzea falta. Eskema genetiko zehatzak lantzen ari diren arren, frogatutakorik ez da oraino.

Bikien kasua ere bitxia da genetistentzat. Monozigotikoak izan edo ez, proportzioa beti bera da: %25.

Stanley Coren psikologo kanadiarraren ustez, ezkertasuna jaio aurreko faseko trauma batek eragiten du. Gizakiak berez omen gara eskuinak, naturak halakoxeak egin omen gaitu, baina haurdunaldiko eragozpenen baten erruz, batzuk ezker bilakatzen dira.
Eta haurdunalditaz ari garela, New England Journal of Medicine-k ama berantiarrak inplikatzen ditu ezkerren kopuruak handitzearen arrazoien artean: zenbat eta zaharrago orduan eta aukera gehiago haur ezkerrez erditzeko. Testosterona kopuruaren eragina ere zentzu honetan aipatu izan da.

Ezkerrak, hamaika ikusteko jaioak.