Altean gaude, Alacanteko kostaldean. Alteako hondartza harrizkoa da eta seguruenik horri esker, turismo masiboa eta zementuzko astakeriak ez dira bertara iritsi, alboan duen Benidormera bezala. Hondartza pareko jatetxe batean gaude. Hormak argazkiz beteta daude. Gure mahai pareko argazki batean hiru pertsona ageri dira. Erdikoa Miguel Ortiz Alteako alkatea dela esan didate (PPkoa), haren eskuinekoa jatetxeko nagusia omen da eta ezkerrekoak ez du aurkezpenik behar: Eduardo Zaplana da. Argazkiak inspiratuta-edo, Maica, Clara eta Carlota politikaz ari dira -katalanez; agian harrizko hondartzak horretan ere eragina izango du-.

Maicak ez du ia hitz egiten, «botoa PPri ematen diolako», salatu du Clarak. Maicak, eta Valentziako Erkidegoko boto emaileen gehiangoak; 2003ko autonomikoetan popularrek botoen %47,9 jaso zuten eta maiatzaren 27an ere inkestek PP jotzen dute garaile. Batetik, aspaldian alderdia zatituta dago Valentzian, Zaplana zaleen eta Camps zaleen artean (Francisco Camps Valentziako Generalitateko presidentea da) eta CAM Caja de Ahorros del Mediterraneoko aferak bien arteko liskarra areagotu baino ez du egin. Bestetik, PPko karguen ustelkeria kasuak ugaltzen ari dira. Eta, hala ere, PPk mugiezina dirudi; boto intentzioan ez da popularrentzat galera nabarmenik aurreikusten.

«Ditxosozko %5a» du hizpide orain Alteako hirukoteak. Izan ere, Valentziako hauteskunde legearen arabera, hautagaitza batek botoen %5a lortu behar du gutxienez, Gorteetan ordezkaritza izateko. Ez Bloc Nacionalista Valencià, ez Valentziako Ezker Batua, ezta bestelako alderdi txikiak ere ez dira portzentaje horretara orain artean iritsi. Eta horrek esan nahi du hauteskundeak irabazten dituen alderdiak -azken legegintzaldietan, PPk- gehiengo absolutuz agintzen duela.

Bloc Nacionalista Valencià 1998an sortu zen hainbat alderdi batu ondoren: Unitat del Poble Valencià, Partit Valencià Nacionalista eta Nacionalistes d'Alcoi. Parlamentuan eserlekurik ez izan arren, 122 udaletan du ordezkaritza eta 20 alkatetza alderdiaren eskutan daude.

Maiatzeko autonomikoetara, ordea, Bloc ez da bakarrik aurkeztuko. «Aldaketa nahi dugu», dio Enric Morera Bloceko presidenteak, «eta aldaketa nahi badugu indarrak batzea beste erremediorik ez dugu». Esquerra Unidarekin eta Berdeekin (Els Verds del País Valencià eta Els Verds-Esquerra Ecologista) negoziaketa luzeak izan ondoren, guztiek hautagaitza bateratua aurkeztuko dute EU-Bloc-Verds: Compromis pel País Valencià izenarekin. Horrek %5a erraz gainditzea ekarriko die eta, hortaz, azkenean euren ordezkariak Gorteetan izango dira. Honek guztiak ez du PP Generalitatetik kentzea bermatzen, baina gutxienez horretarako aukera zabaltzen du, orain arte ezinezkoa zirudiena.

Talde horretan batzuek ERC faltan botatzen dute. Esquerraren inguruko hainbatek Valentziako Gorteetan ordezkaritza izateko aukera positibotzat joko luke. Baina alderdiak lerro independentista garbia markatu nahi izan du, koalizio horretan eskaera nazionalak diluituta geratzen direla argudiatuz.

Horren aurrean, Enric Morerak Blocen aukera defendatzen du: «Alderdia eta bere helburuak ez dira aldatu. Egoera politikoa interpretatu dugu eta horren arabera jarraitu beharreko taktika erabaki. Blocek alderdi nazionalista eta progresista izaten jarraitzen du. Baina PP gure demokraziarentzat, gure ekonomiarentzat, gure gizartearentzat eta herri bezala ditugun aukerentzat mehatxua da. Besterik gabe, maiatzetik aurrera eszenatoki berria bilatzen dugu».

Orain funtsezko galdera ondorengoa da: PSPV-PSOE eta EU-Bloc-Verds-en eserlekuak batuta, PPk baino ordezkari gehiago izango al dituzte? Autonomia Estatutuaren erreformaren ondorioz Valentziako Gorteek 99 eserleku izango dituzte maiatzetik aurrera (lehen baino 10 gehiago), hots, 50 beharko dira gehiengo absolutua lortzeko.

Bozka intentzioaren inguruko inkestek emaitza ezberdinak eskaintzen dituzte inkesta egin duen alderdiaren arabera. Alde batetik, sozialistek egindako galdeketaren arabera, PPk 47-48 eserleku lortuko lituzke (botoen %46,6), PSPVk 42 eta 44 artean (%40,5) eta EU-Bloc-Verds-ek 8 edo 9 (%8,6). Kopuru hauen arabera, PPk gehiengo absolutua galduko luke eta sozialistek hautagaitza bateratuko ordezkariekin koalizioan gobernua osatzeko aukera izango lukete.

PPk burututako inkestaren arabera aldiz, euren alderdiak botoen %50 inguru jasoko luke eta sozialistek %36 baino ez. Eu-Bloc Verds-eri, berriz, antzeko emaitza aurreikusten diote, %9 ingurukoa. Hirugarren inkesta batek, Sigma-Dos enpresak egindakoak, PPri 48-50 eserleku ematen dizkio. Hots, inkestek ez dute ezertxo ere argitzen.

Nahiko garbi ikusten da EU-Bloc-Verds osatzen duten alderdiei batzeak mesede egingo diela, ez ordezkaritzari dagokionez soilik, baita boto kopuruari dagokionez ere. Baina ikusteko dago igoera hori abstentziotik etorriko den ala azken hauteskundeetan PSOEri emandako boto erabilgarriari kenduko dioten.

Altean eszeptiko samar ageri dira aldaketaren aukeraren aurrean. Carlotak azaldu digu azken aurreko udal hauteskundeen ondoren Bloc-ek eta PSOEk bat egin zutela alkatetza PPri kentzeko. «Eta zer egin zuten? Ezertxo ere ez, elkarri mokoka aritu ziren. Azken udal hauteskundeetan PPk inoizko emaitzarik onena lortu zuen Altean».

Hala ere, PP oposiziora bidaltze hutsa positiboa da askorentzat. Gainera, gobernu anitza ere onuragarria izan daiteke. PSOEk ezingo du nahi duena egin, koaliziokideek lotuta, kontrolatuta egon liteke, nolabait. Baina horretarako, lehenago PPk 50 eserleku baino gutxiago lortu beharko ditu. Erantzuna maiatzaren 27an izango dugu.

Valentziako hizkuntza propioaz hitz egitean katalana edo valentziera hitza berdin erabil daitezke. Edo hobe esanda, biak berdin erabiliko lirateke, praktikan konnotazio berezirik ez balute. «Biak gauza bera dira» dio Vicent Pitarch filologoak, azalpen bera mila aldiz eman duenaren nekeaz, «hizkuntzalariok ez dugu inoiz zalantzan jarri valentziera katalana denik, Katalunian, Valentzian eta Baleareetan hizkuntza bera hitz egiten dutenik. Valentzian ez dago eztabaida linguistikorik, ez du inolako zentzurik, eztabaida faltsua da, erabat politikoa, interesen arabera tartean behin pizten dena».

Eta hala ere, katalan hitzak tabua dirudi, baita esparru akademikoetan ere, instituzioekin zerikusia dutenetan behintzat. 1998an sortu zen Acadèmia Valenciana de la Llengua (AVL) eta 2003an hizkuntzaren izenak «inolako eztabaida kultural, sozial edo politikorik» ez lukeela sortu behar adierazi zuen erakundeak. Baina akademiak berak halaxe definitzen du hizkuntza: «Valentziera, Valentziako Erkidegoko hizkuntz historiko eta propioa da. Aragoiko Erresuma zena osatzen duten lurralde hispanikoetako Autonomia Estatutuek berezkotzat jotzen duten sistema linguistikoaren parte da». Debekatutako hitza saihesteko formula korapilatsu hau erabiltzea hobetsi du AVLk.

2005ean Generalitateak kaleratutako azterketa baten arabera, biztanleen 77,6k ezagutzen du hizkuntza eta erabili, aldiz, %52k. Erabileran, 2001eko azterketekin alderatuta (%58), sei puntuko galera eman da lau urtetan. Portzentaje altuenak Valentziako probintziarenak dira. Ondoren datoz Alcoi-Gandia zonaldea, Castelló eta Valentzia hiria, hurrenez hurren. Valentzieraren ezagutza eta erabilera kopuru txikienak, aldiz, Alacantekoak dira. Generalitateak azpimarratzen du 1984an alfabetatuak %4 besterik ez ziren bitartean, 2005ean %79ra iritsi zirela.

Josep J. Conill hizkuntzalariak, ordea, Generalitateak argitaratutako datu eta azterketekin kontuz ibiltzeko esan digu: «Administrazio autonomikoak triunfalismo hutsa egiten du» dio Conillek, «alfabetatze datuak behin eta berriro erakusten ditu, euren politika linguistikoaren arrakasta zalantzan jar ez dadin». Horregatik, hizkuntzalari ez-instituzionalek (baliabide gutxirekin) egindako azterketen garrantzia azpimarratzen du, diagnosi errealagoa egiteaz gain, politika linguistiko egokiagoak bideratzeko ezinbestekoak direlako.

Azterketa hauen arabera, katalanak nabarmen egin du behera hirigune nagusietan, Alacanten eta Valentzian bereziki, eta Castellón neurri txikiagoan. Galera honen atzean, belaunaldien arteko transmisioaren etena legoke. Inmigrazioak ere eragina du datu negatibo hauetan.

Nekazal zonaldeetan aldiz mantendu egiten da katalanaren ezagutza eta erabilera. Baina, oro har, Conillen arabera, ordezkapen linguistikoa, hots, gazteleratzea, apurka baina etengabe aurrera ari da, eta politika linguistiko desegokiek ez diote Valentziako berezko hizkuntzari mesederik egiten.

Tres i Cuatre argitaletxea, Acció Cultural del País Valencià, Josep Renau fundazioa eta Octubre sarien sortzaile eta Ausiàs March fundazioko eta Institució Cívica de Pensament Joan Fuster-eko presidente da Eliseu Climent. Besteak beste. Bere lan guztia biltzeak luzeegi joko luke. Esan dezagun gurdiari tiraka bide malkartsuan gora egiten aditua dela, oztopoak gainditzen zaildua. Beste titulu bat ipintzearren, Valentziako PPkoentzat pertsonarik gorrotatuenetakoa da. Baina horrek ez du kezkatzen. Laudorioek ere ez. Gustura, egindako lanaz harro, erakutsi digu Octubre zabaldu berria.

Orain gure garairik onenean ikusten gaituzu, baina orain arte 70eko hamarkadako alokairuko pisu txiki batzuetan pilatuta egin dugu lan, klandestinitate garaian bezala. Josep Renau Fundazioarentzat toki egoki baten bila hasi ginen. Niri ahaztu egin zitzaidan hau hemen zegoenik ere, hainbeste urtetan itxita egonda. Baina salgai ipini zutenean, aurrera egitea erabaki genuen. Herriaren alde egin daitekeen zer edo zer ikusten badut, egin egiten dut. Arazo handitan sartzen naiz, baina konpondu egiten ditut. Nire adinagatik lagun asko ditut eta iraultza zerga eske joaten natzaie.

Diru asko zen guretzat, baina lagun batzuk konbentzitu genituen, Jordi Pujol tartean. Horrelako proiektu nazional bat Valentzian kokatuta egotea funtsezkoa zela esan genien. Katalanen laguntza jaso genuen. Hemengo instituzioek, noski, ez ziguten batere lagundu. Alderantziz, Josep Renau fundazioaren izenean egin behar genuen erosketa baina, fundazioa izaki, Generalitateak erosketa debekatzeko aukera du, eta hala egin zuen.

Eraikina kudeatzen zutenengana jo nuen zuzenean. Jakin nuen gaztetan konprometitutako jendea zela eta esan nien eraikina nahi nuela haiek gaztetan zituzten proiektuak bertan kokatzeko. Azkenik elkarte bezala erosi ahal izan genuen, horrela Generalitateak eskua sartzerik ez baitzuen izango. Hori bai, diferentzia 70 milioi pezetakoa zen. Zigorra izan zen.

Eraikina deseginda zegoen. Bartzelonako, Mallorcako eta Valentziako arkitektoak aukeratu genituen berritze proiekturako, sinbolikoki garrantzitsua zen Herrialde Katalanetako gune ezberdinetako jendea proiektuaren barruan egotea. Hiru urtetik gora aritu gara berritze lanetan.

Gainera harresi arabearen arrastoak aurkitu genituen eta horrek arazo handiak ekarri zizkigun. Harresia azaldu eta ia egunero manifestazioak genituen hemen parean, eskuin espainoleko jendearenak. Gorteetan ere PPko diputatu batek eskatu zuen eraikina berreskuratu behar zela, ondare historikoa ez zela galtzen utzi behar. Haiei bost axola ondare historikoa, baina aitzakia bazuten gure lana oztopatzeko.

Hau Valentzia nazionalaren bihotzean kokatuta dago. Harresi arabearen gainean egoteaz gain, Merkatu Zentrala, Merkatarien Lonja, Micalet dorre ezaguna... Denak hemendik gertu daude eta denak katalanek eraiki zituzten.

Gainera El Siglo almazenen iragarkiak ere hala zioen garai batean: 'En el corazón de Valencia'. Merkatal gune garrantzitsua izan zen 60ko eta 70eko hamarkada arte eta hori psikologikoki garrantzitsua da. Valentziako jendearentzat eraikin enblematikoa da eta jendeak pena hartzen zuen eraikina hain egoera tamalgarrian ikusita. Eta hain justu katalanista separatista gaiztook izan gara berreskuratu dugunak. Katalan inperialistek Valentzian dena lapurtzen dutela esaten duten haiek isilik geratu dira. Hau hemen geratzen da, eta erortzear zena hiritarren zerbitzura ipini dugu.

Proiektuak beldur ematen zigun hemen eskuin espainiarraren nukleo oso gogorrak daudelako. Orain hemen behean dagoen Tres i Quatre liburu dendak bi atentatu jaso zituen iaz. Eta hemen denak espazio bakar batean biltzea bereziki arriskutsua izan zitekeen. Nik ez dakit hemendik aurrera zer gerta daitekeen, baina orain arte pintada bakar bat ere ez dute egin. Iruditzen zait hau handiegia dela haientzat. Eta jendeak oro har oso ondo hartu duela proiektua, onarpen zabalegia duela. Uste dut politikoki, afera nazioanala deskriminalizatzeko oso garrantzitsua izan dela. Hala ere, insitutuzioek ez digute ezertan lagundu, guk formalki laguntza guztiak eskatuta ere, inauguraziora ere ez dira azaldu.

Prentsak puztu egin zuen hura. Ez gintuen zoriondu, mezu bat bidali zigun esanez hau zabaldu genuela aintzat hartzen zuela. Harengandik etorrita asko iruditzen zait, hala ere.

Garrantzitsuena edukia da, hemen landuko diren lan ildo nazionalak. Esparru asko dagoeneko martxan dira aspaldi. Octubre urte askotako lanaren oinordeko da. Baina lan esparru horiek zabaldu egingo ditugu. Nolabait, Herrialde Katalan guztien jardunak artikulatuko dituen gunea izatea nahi dugu, ikuspuntu kultural eta sozialetik begiratuta, ez ikuspuntu politiko edo instituzionaletik, horiek dagoeneko beste batzuek betetzen baitituzte.

Valentzia bezalako hiri bat, 30 urtetako sarraski kulturalaren ondoren, abangoardiaren bitartez soilik errekupera dezakegula uste dugu. 60ko hamarkadan Fuster eta enparauek egindakoa errekuperatzeko bidea hori da. PSOE eta ondoren PPrekin hainbeste urtetan egonda, abangoardia hori desartikulatuta baitzegoen.

Ez zen PP bezalakoa, hori garbi dago. Ez zuen hainbesteko oztoporik jartzen, baina laguntzarik ere ez zuen ematen.

Atzo Carles Santosen erakusketa inauguratu zen; lehen aldiz Kataluniako Generalitateak erakusketa bat inauguratu du Valentzian, horrek esan nahi du batasun nazionala oztopatzen zuten horma batzuk erortzen hasi direla. Eta adibide bat baino ez da. Aste gutxitan osmosi ikaragarria sortzen ari da. Osmosi hori unibertsitate mailan bazegoen, baina orain gizarteratzen ari gara. Gurea birnazionalizazio proiektua da.

PP boterera iritsi zenean gure funtsezko egiturak antolatuta zeuden. 15 urte lehenago iritsi izan balira tragedia izango litzateke. Esaterako, katalanezko hezkuntza erabat egituratuta zegoen. Egitura horiei esker, PPren erasoari aurre agin ahal izan diogu.

Hemen arazoa ez da PPren jarrera edo errepresio frankista bakarrik. Hemen XV. mendean Tirant Lo Blanc argitaratu zenetik, kultura gazteleraz egin da. Herri hau desagertzera kondenatua zegoen. Eta une honetan, Valentzian, kultura katalanak gaztelerazko kulturak baino pisu handiagoa du. Herri honetako kultura katalana da berriro, kultura katalana da erreferentzia. Herrialde katalanetan kulturalki gehien hazi dena Valentzia da, erabat deseginda geundelako. Noski PPk kalte egin duela, baina herri honek etorkizuna du. Hizkuntza behintzat salbatua dago, hori ziur.

Ni politikoa naiz. Eta klandestinitatean politikan aritu nintzen. Baina zirkunstantziek kulturara eraman ninduten. Herri honetan politika egiteko beharra zegoen, baina behar larriagoa zen jendea egituratzea, lan kultural eta soziala egitea. Behin hori egituratuta, gero etorriko zen politika, eta nolabait hori gertatu da. Aholku onak jaso nituen garai batean, Fusterrek, Pujolek, ez ninduten politika aktiboan sartzen utzi, eta segur aski arrazoi zuten esparru honetan emaitza hobeak emango nituela pentsatzean.

«Aitak ardo negozioa zeukan eta nik, seme bakarra izaki, negozioarekin jarraituko nuela uste zuten denek. Baina herrigintzan arituko nintzela pentsatu nuen egun batean. 60ko hamarkadan erokeria zen hura. Gurditxo batekin hemendik gertu dagoen plaza batera joaten ginen katalanezko liburuak saltzera. Ez naiz damutzen, gustura nago egindako lanarekin. Noski, beti pentsatzen dut gehiago egin nezakeela, gauzak hobeto egin nitzakeela. Porrotak asko izan dira, baina merezi du».