Federalismoa eta sineskeria behe bretoieraz mintzo dira; emigrazioa eta Errepublikarekiko herra, alemanez; kontrairaultza, italieraz, eta fanatismoa, euskaraz». Bertrand Bareré diputatu frantsesaren hitz ezagunak dira. 1794an jaurti zituen, Frantziako Konbentzio Nazionalean. Leku berezia dute, euskararen eta euskaldunen kontra menderen mendetan egin diren irain, laido eta bidegabekeriak oro oroitarazteko gure liburu beltz eta zurietan.

Euskaltzale ikasiak ederki dakien gisara, Bareré ez dago bakarrik gure glotoziden zerrendako ohorezko lekuan. Haren ondoan, Henri Grégoire dago, apeza eta Konbentzio bereko partaidea. Bi diputatu horien arrazoietan errotu zen Iraultzatik hona Frantziak eta modu apalagoan Espainiak ere eremu urriagoko hizkuntzekin eraman duten politika suntsitzailea.

Komeni ez diren lanak hartu izanak eraman nau, ezustean, Bareréren eta Grégoireren jatorrizko testu osoetara. Ezusteagoan harrapatu nau bi testuen edukiak eta doinuak. Hitz gogor ezagun horietatik ondoriozta daitekeen ez bezala, ez Grégoire ez Bareré ez ziren euskaldun eta gainerako herri tikien gorrotoz ari. Maite zituztelako erauzi nahi zieten mintzaira ahotik.

«Herri gozo eta kementsua» deitzen ditu Grégoirek euskaldunak. Bareréren mihia ere ezti: «herri artzain eta nabigatzailea, inoiz ez esklabo ez jaun izan ez dena (...), gure despoten despotismoak sekula uztarpera ekarri ez duena». Eta are eztiago, euskararen gainean: «hizkuntza belarriarendako atsegina eta irudiz betea da, arbasoen oparia, beren jatorriaren zigilu eta ondare».

Alabaina Grégoire penaturik dago: «euskaldun anitzen artean fanatismoak aise egiten du habia, hizkuntzak traba egiten baitio argiaren hedapenari». Barerék xehetasunak ematen ditu: «euskaldunek apezak dituzte, eta apezak haien mintzairaz baliatzen dira jendea fanatizatzeko. Ez dakite Frantziako eta Errepublikaren legeen hizkuntza. Beraz, ikasi beharko dute». Frantziakoa ikasi eta, ahal izatera, berena ahantzi.

Errana da: Grégoire eta Bareré urrun dira etnozida bihozgabearengandik. Grégoire askapenaren teologiaren ordezkari izanen zatekeen gure denboretan. Ernesto Cardenal bat. Helder Cámara bat. Konbentzio Nazionalari patois delakoak aienatzeko neurriak eskatu zituelako dugu guk gogoan. Eta horrexegatik madarikatzen. Frantziako historia liburuetan, berriz, esklabotza legez kanpo uztea erdietsi izanak eman dio sarbidea.

Grégoirek hizkuntza tikiak galdu nahi baditu, aristokraziak herri xehea menpean atxikitzeko tresna izan ez zitezen galdu nahi ditu. Barerék bezala. Askatasunaren eta berdintasunaren amodioz, iraultzaren defentsan eta, jakina, beren hizkuntza frantsesaren handitasunaren eta edertasunaren miran ari ziren bi diputatu haiek. Euskararen gaur egungo apostolu franko bezalatsu, artetik errateko.

Grégoire eta Bareré infamiaren gure historia partikularrean sartu ditugu. Euskara fanatismoarekin eta atzerakoikeriarekin parekatu zuten, eta ez diegu barkatu. Badaezpada ere, ez diogu geure buruari galdetu arrazoi pixka bat bederen ez ote zuten. Lan, bertzalde, beltz egin dugu, bi diputatu haiek -eta haiek bezalako bertze batzuk?- gezurti uzteko, gure hizkuntzaren eta argien arteko ezkontza posible zela frogatu nahirik. Ez dugu ahalegin aski egin, ordea. Gaur egun, gure inguruan ditugu Grégoire eta Bareré tikiak. Oraingo hauek ere fanatismoa eta hertsikeria ikusten dute euskara dagoen lekuan. Horri aurre egin ezinak gehiago kezkatzen nau A eta B ereduak indarrean egoteak baino.