Goi mailako dantza belaunaldien arteko jauzietan
Jean-Michel Guilcher britainiarra zen. Frantziako Estatuko mutur batetik bestera etorri zen Zuberoako dantzak ikertzeko, baina ordurako eginak zituen beste eskualde batzuetan hainbat azterketa. Lan egiteko maneran ere bakarra zen garai hartan. Filmatzea, besteak beste, ez baitzen ohikoa.
Guilcherrek ez zituen dantzak dantza hutsagatik ikertzen, etnografia lan bat burutzeko baizik. Baserritar kulturaz zeukan jakinmina; dantza, hortaz, komunitate baten kultur ariketa den heinean aztertzen zuen. Euskal Herriaz den bezainbatean, Barkoxen egin zituen, hain justu, lehenengo inkestak eta filmazioak. Pelikula hasi eta hantxe agertu ziren Barkoxeko, Iruriko, Sohütako... irudiak. Zuri beltzeko dantzariak, banaka edo taldeka, batzuetan kaletar jantzi arruntez beztiturik. Musikarik ez zen, eta horrek areagotu egiten zuen antzinatasun sentsazioa.
Berriz barruan, Etxekoparrek eta Queheillek hartu zuten hitza, jauzien urratsez mintzatzeko lehenik, points de principe direlakoez ondoren. Ondo bereizi behar baitira. Jauziak (Aitzina pika, Ostalersa, Muneinak, Zazpi jauziak...) beti borobilean ematen dira eta, Queheilleren esanetan, «erraiten ahal dugu Xiberuan gehienek ezagutzen dituztela; lehen ez zen dantza eskolarik, baina urratsak etxeetan ikasten ziren, eta festa guztietan dantzatzen».
Jauziok ez dira Zuberoan asmatu. Mendebaldeko Pirinioetan zehar barreiatuta daude, Baztandik Bigorreraino, baina badira aldeak. Urratsen izenak ez dira leku guztietan berdinak, dantzatzeko manerak ere ez. Zuberoak badu bere berezitasuna, eta Queheillek hitzez zein ekintzez azaldu zigun, zutitu eta dantza egiteko espartinak jantzi ondotik: «Zuberoan behar da urratsa ongi zerratu». Horri garrantzi handia ematen diete zuberotarrek. Lapurtarrek, baztandarrek edo behenafarrek ez bezala, besteak beste. Puntua ongi itxi ezean, «agian manex edo bearnes, baina dantzari ona segur ez», Etxekoparrek esan zuenez.
Badira aldeak Zuberoako eskualde batetik bestera ere. «Gorde beharreko aberastasuna», azpimarratu zuen Queheillek. Desberdintasunak, gainera, berdin ematen dira jauzietan zein points de principeetan. Puntu horiek dira, hain zuzen, maskaradako aitzindariek egiten dituzten urrats gaitzenak, ikusgarrienak. Barrikada, Lagabota, Godalet dantza... horiez osatuta daude. Mône Guilcherrek aipatu bezala, XIX. mendean zuberotar gazteek armadan ikasitako dantza urratsak dira, gero maskarada eta pastoraletara eramanak.
Hitz horietan lehenbizikoak barkoxtar bati buruzkoak izan ziren: Martin Hegobürü-Hegiaphal, 1868an sortutako dantzari bikaina, «armadatik igan den azkena». Hegobürük XX. mende hasierako dantzari asko trebatu zituen, besteak beste Pierre Üthürry handia. «Dudarik gabe, Hegobürü da Xiberoko dantza berriaren aita, Barkoxek eta Xiberuak egundaino ukan dituzten dantzari ederrenen trebatzailea».
«Hegobürürekin, nola ez aipa maskarada?», jarraitu zuen Bedaxagarrek. Gaur egun urtarriletik apirila edo maiatzera arteko igande gehienetan egiten da maskarada, baina lehen ez zen hala. Bedaxagarrek gogorarazi zuen urtatsez (urtarrilaren 1ean alegia) hasten zirela, maskarada emaileen herrian, eta inaute asteartez amaitzen, leku berean. Bitartean, auzo herrietan ziharduten. Atharratzek eta Maulek, berriz, Zuberoako maskarada guztiak hartzen zituzten, «lehenak lerdoz (ostegun gizena), eta bigarrenak igande gizenez, noiz eta dantzariak trebeen direlarik». Bedaxagarri gizon batek esan zion behin, bi gerlen artean (1930ean edo), bost maskarada izan zirela Atharratzen, «ber mementuan». Jakina, «orain baino haboro gazte bazen».
Antzinako kontuetan barna jarraitu zuen Bedaxagarrek, atsegin. Maskaradetako hainbat gertaeraren berri eman zuen, eta horietako bakoitza maskaradaren esanahira eta arimara hurbildu gintuen leiho bat izan zen. Eta azkenik, hausnarketa bat jaurti zuen, erabat gaurkoa: neskatilek salbatu dute maskarada? Goizean Mixel Etxekoparrek esan zuenez, «merezi luke aipatzea emazteen ekargia dantzan, beti izan baitira neskatilak. Agertzea edo ez agertzea, hori beste kontu bat da, baina haien ekargia beti izan da, bestela ez zen izango inauteririk».
Txerreroak, aitzindarietan lehenak, badu Europan kiderik Truffautek esan zuenez. Txerra darabil eskuan, eta hura astinduz sartzen da plazara, Barrikada dantzan. Alegiazko garbiketa hori beste zenbait lekutan ere ematen da, jakina. Ituren eta Zubietako zanpantzarrean, joaldunek txerra bana daramate eskuan. Beste toki batzuetan, erratz xume bat da garbitzeko erabiltzen den tresna. Hala da Gipuzkoan, Lantzen (Nafarroa) eta baita Europa ekialdeko hainbat herrialdetan ere, esaterako.
Zamalzainaren zaldiak ere baditu «lehengusuak», eta horren etsenplu asko erakutsi zituen Truffautek. Zaldiak dira Nafarroan, Espainian, Alemanian, Eslovenian, Polonian... Alabaina, irudiek argi erakutsi zuten deus gutxi direla Zuberoakoarekin alderatuta, bai tamainaz -salbuespenen bat izan ezik- bai edertasunez, eta are gutxiago dantzatzeko trebeziaz. Izan ere, berezitasun bat badu Zuberoako inauteriak: bera da ospakizunean goi mailako dantza txertatu duen bakarra.
Filmeko pasarte batek bereziki hunkitu zituen han bildutako asko: Alexis Picotchet eta Pierre Üthürry, artean 80na urte inguru zutela, dantza jauzi bat egiten ageri dira Barkoxen, 1972an. Biak hala biak XX. mendeko lehen erdiko dantzari handiak izan ziren. Haboro dena, Üthürry omen zen bere garaian onena, Marcel Bedaxagar zuberotar kazetari eta dantzari ohiak azaldu zigunez.
Baina, gaineratu dezagun, film osoa izan zen hunkigarria, besteak beste ikusleen artean zeudelako bertan agertzen ziren dantzarietako zenbait. Batek mikrofonoa hartu zuen proiekzioa bukatutakoan, esker oneko hitzak esateko. Arño Bordazaharre Etxahun zen, Pierre Bordazahar Etxahun Iruriren semea. Biak ikusi ahal izan genituen filmean: semea dantzan, aita txirulari.
Eta gero, Etxekopar eta Queheilleren hitzaldiaren aurretik, Barkoxeko aitzindarien dantzaldian, denboraren jauziak ikusteko aukera eduki genuen, dantzarienak ez ezik: zamalzaina, kantiniersa eta entseñaria, filmean ikusitako Üthürry handiaren arahaurrak ziren (birbilobak, manexentzat). Lau belaunaldiko jauzia minutu gutxian. Hiru aitzindari horien aitatxia ere -œthürryren semea eta dantzari ohia prefosta-, ikusleen artean zen.
Duela pare bat hamarkada, ez zuten hainbeste lagunek Bidasoaz bestaldeko txangoa egiten. Zuberotarren jarrera ere ez omen zen gaur bezain abegitsua. «Uste dut azken urteetan dantza taldeak, euskal kulturaren inguruan diren jendeak asmoz zabaldu direla«, dio Patrick Queheille Kanpok. «Zabaldu egin behar da, eta beste probintzietan zer egiten den ikusi, baina baita munduan egiten dena ere. Eskualde desberdinen kulturez gose gara nonbait». Era berean, untsa harturik da orain Hegoaldekoen bisita maskaradetara nahiz pastoraletara.
Bada zer hobetu, hala ere, Queheilleren ustez. «Agian Hegoaldeko jendeak, Xiberuko maskaradetara jiten delarik, ez du untsa ulertzen haren funtzioa. Baina hori guregatik da, zeren eta guk dugu behar esplikatu eta xehetasunak eman. Horri buruz badugu lan bat egiteko, funtzionamendua esplikatzeko xehe-xeheki Hegoaldeko laguner. Badugu zerbait egina, eta hor da Aitzindariak federazioa adibidez». Bitartean, Zuberoan gaizki hartuak izango dira Hegoaldekoen zenbait jarrera maskaradetan: «Ez dutelarik funtzionamendua ulertzen, so egiten dute eta argazki hartzen dute jokoak errespetatu gabe eta hola. Bada horren amiñi bat», dio Kanpok. Baina «barkatu» egiten ditu jarrera horiek, ez baitira asmo txarren ondorioa, jakintza ezarena baizik.
HIL FABOREZ FEST
Lekua: Ibaola Harriak, Eskuernaga.
Taldeak: Lukiek, Las Sexpeares, Seggs Tape, GAL, Chuleria Joder!, Aposapo, Bayou la Batre, Borla, Türbot, Malakias MX3
Data: 2025eko ekainaren 14a.
--------------------------------------------------------
Sindikatuak adierazi du bi ospitale horietan behin-behinekotasunean daudela langile gehienak, eta ordezkapenak ez direla bermatzen; ondorioz, langileen lan-karga areagotzen dela. Gehitu du larrialdi zerbitzuetan “gainkarga” dagoela.
AEBetako Defentsa Departamentuko inteligentzia zerbitzuek eginiko txosten batek dio gune nuklearrei eginiko erasoek ez dutela Irango gaitasun nuklearra "guztiz suntsitu", bizpahiru hilabetez atzeratu baizik. Etxe Zuriko bozeramaile Karoline Leavitt-ek leporatu... [+]
Desinformazioak eta pentsamendu likidoak den-dena hartzen duten garaiak bizi ditugu; garai aproposak beren benetako izatearen disimuluaren arituentzat. Garai aproposak jendea engainatzeko eta Kodizia Jainkosa gurtzen jarraitzeko; jazartzen gaituen Solariaren garaia omen... [+]
EAEko 1,3 milioi biztanlek Europar Batasunak 2030erako ezarri berri dituen mugak gainditzen dituen aire kutsatua arnastu zuten 2024an, Ekologistak Martxanek eginiko ikerketaren arabera.
ESK eta LAB sindikatuek jakinarazi dutenez, lorezainek greba egiteko duten zilegitasuna aldarrikatu nahi izan dute ekintza ikusgarri honen bitartez. PSE eta EAJren gobernu-taldea seinalatu dute erantzule nagusi gisa, "Green Capital markaren atzean hiriaren ikurra zaintzen... [+]
Gaza izan zen iragarpena, Ukraina tanteoa, Iran eskalada, baina Errusia eta Txina dira traka eta azken helburua. Europar Batasunak "Israelek bere burua defendatzeko duen eskubidea" baieztatzen jarraitzen du, eta bere lehen potentziaren buruak aitortzen du "Israel lan... [+]
Frantziako gobernamentüak ekonomiak egin nahian, leküko kolektibitateer eta eskülder sos pübliko gütigo banatü dü. Horrek ondorioak badütü, ekonomia handiena kültüran egin beita. Intermitenteek nekeziak ezagütze... [+]
Euskara eskakizunak zehazteko derrigortasun indizea ezabatzea eta erabakia erakunde bakoitzaren esku uztea proposatu zuen iragan astean EAJk. LABek salatu du derrigortasun indizea kenduz gero, epaileen "borondate euskarafoboak" ezarriko lukeela hizkuntza eskakizunaren... [+]
.jpeg)
Lanpostuak, emakumeak artatzeko egonaldi ertaineko harrera zerbitzua eta aurrekontua murriztu ditu Aldundiak.
Xabier Lertxundi alkateak adierazi du istiluak leku eta ordu ezberdinetan gertatu direla, eta haien artean ea loturarik dagoen ikertzen ari dira. Udaltzaingoak laguntza eskatu dio Ertzaintzari 03:30 aldera, eta haiek oldartzean hainbat lagun zauritu dituzte. Segurtasun Sailak... [+]
Ekainaren 13an, ezohiko ekitaldi baten lekuko izan zen Pekineko Herriaren Areto Handia: Txinako Alderdi Komunistaren aginte goren osoak (baimenduta leudekeen absentziak salbu; nola jakin horietakoa ote zen He Weidong jeneralarena? Izan ere, ez zen ageri mahai nagusian,... [+]
Ez dute itxiko, baina orain arte eskaini duten programazioari ezin izango diote eutsi. "Bira txikiago bat" izango dela zabaldu dute sare sozialetan.
Legez, 16 urte bete arte ezingo dituzte sare sozialak erabili Australian, urte bukaera honetatik aurrera. Baina nola gauzatzen da hori praktikan? Gobernuaren azterketa batek ondorioztatu du teknikoki bideragarria dela, eta aurrekaria jarri du bide bera hartu nahi duten... [+]