ETAren atentatuak markatu zuen betiko eta Madrilgo Kongresuan diputatua izateak bizitza aldatu dio: «Ia erabat aldatu zait jarduera politikoa. Kepa Aulestia lagunak dioenez, diputatua izatea beka moduko bat da. Asko ikasi eta egin daiteke, baita jende interesgarria ezagutu ere» diosku Eduardo Madinak.

Espainiako Gobernuko Zapatero presidentearen jardueraz, berriz, honela mintzatu zaigu: «Aznarrek eten zuen modernizazio eta demokratizazio politika aldatu eta bizkortu du. Eusko Jaurlaritzarekiko harremanak aldarazi ditu, gobernatzen duenarekiko jarrera ezkorraren ordez itxaropen giroa ekarri du Euskadira».

Bake eta normalizazio bidea hizpide hartuta, gatazkaren ondorioz dauden biktimen rolaz hasi gara berbetan.

Rol zentrala jokatu behar dute nire ustez, biktimena ETAren amets totalitarioak bazter utzi nahi izan dituen sektorea baita. Espainiako eredu demokratikoa -eta bereziki euskal eredu demokratikoa- definitzeko, biktimek ordezkatzen dituzten baloreak kategoria politikora igo behar dira, biktimen rola funtsezkoa da. Ni ez nator bat AVTeko Alcaraz presidente jaunak edo PPko beste batzuek "biktimek prezio politikoa ordainduko dutela" esanarekin. Biktimentzat zerbait izatekotan, «kobratzea» izango da.

Justizia eta memoriaren bidez. Biktimak ahazten baditugu, etorkizunean berriz ere izan daitezke biktimak. Gizartearen oniritzia jasotzeaz batera, beren baloreek kategoria politikora jasoak izan behar dute.

Bai. PPk ezarritako kategoriak. PPren politikarekin bat datozenak lehen mailako biktimak dira eta bestela pentsatzen dutenak bigarren mailakoak. PPk berak bezala pentsatzen dutenekin egiten ditu kongresuak. Jokabide hori oso mugatua da aldarrikatzen duen justizia lortu ahal izateko. PPren planteamendua ahots bakarra eta diskurtso homogeneoa ezartzearena da, ETAk egin nahi izan duena, hain zuzen ere.

Egokia. Politikan buruak behar du gidatu, arrazoiak alegia. Politikan sentimenduen bidez aritu nahi dutenek zailtasun handiak ezartzen dituzte eztabaida politikoan. Nazionalismoa, adibidez, gehienbat sentimenduz osaturiko ideologia da. Askoz ere nahiago dut Ilustrazioko pentsamendua Erromantizismoan oinarritutakoa baino.

Pena eta tristezia handiz. Ez zait hildakoak izatea gustatzen, noski. Eta berdin zait zertan diharduen eta nor den hildakoa. Uneon hildako presoen senitartekoei eta hurbileko jendeari nire elkartasuna adierazten diet.

Gogora dezagun espetxe politika EAJren ekimenez eta gogoz ere diseinatu zela. EAJ denbora luzez tematu zen dispertsioaren beharraz, nahiz eta hori Xabier Arzalluzi bere memorietan aipatzea ahaztu zaion. Garai batean gazte sozialistek presoen hurbiltzeko espetxe sistema politika aldatzea aldarrikatu genuen. Oraingo espetxe politikaren eredua aldatu edota berritu beharra dago, zuzenbidezko estatuak ematen dituen eskubide guztiak praktikan ezarri behar ditugu, presoen egoera humanizatu behar da. Ez dezagun ahaztu, Estatuaren helburuak presoak bergizarteratzea izan behar duela, ez zigortzea.

Agiri hau aho batez onartua izan da PSEn. Bertan euskal sozialismoaren ildo klasikoak daude eta normalizazioa lortze bidean euskal politika nahiz euskal gatazka aztertzen dira. Bi mahaien osaketa izan da hedabideek gehien azpimarratu dutena, baina puntu hau ez da berria. Euskal sozialismoak aspaldiko urteetatik egindako proposamena da, bere funtsa Ajuria Eneako Itunean jasoa da eta alderdi demokratiko guztiek sinatua. Batzuek Batasunaren Anoetako proposamenean dagoen zerbait dela diote, guk egokitua nolabait. Ez da horrela, alderantziz baizik. Azkenik Batasuna jabetu da ETA ez dela eragile politikoa. Arnaldo Otegik esan ohi duenez, mahai bat gatazka armatuaren -nik terrorismoa deritzot- desmilitarizatze teknikoa burutzeko da, eta bestea alderdi politikoen esku geratzen da esparru juridiko-politikoari buruzko eztabaida gauzatzeko. Gure agiriaren funtsekoa bi mintzakideak zehaztea izan da, mintzakide politikoak baldintzatu behar du bestea bermez bukatzea, gizartea eta alderdi guztiok terrorismoaren ondoko garaian sortuko den euskal esparru juridiko politikoarekin identifikatu gaitezen.

Euskal alderdi politikoek zenbait borondate bateratuak agertu dituzte dagoeneko eta eskema hau mamitzen ari dela dirudi. Euskadiko alderdi politikoen arteko diferentziek kalte izugarria egin digute denoi, nazionalista eta ez-nazionalista bitasunaren bitartez euskal gizartea zatitu nahi izan dute batzuek. Esparru politiko berriak sortu behar ditugu eta hori alderdien artean baino ezin da egin. PP edo eskuina, orain arte bezala, berandu iristen da.

Ni bat nator Patxi Lopezek dioenarekin: "Euskadirako edozein estatutu politikok gutxienez Gernikako Estatutuak izan zuen sostengua behar du".

Bada, Katalunian bezala izango da. Estatutu on bat gauzatuko da eta hemendik 20 urtera PPk esango du Kataluniako Estatutua historian izan den onena dela. Gernikako Estatutuarekin halaxe egin zuen, PPk ez zuen berau babestu. Orain Estatutua ukiezina dela dio. Estatutu berria lortzen badugu, jarrera bera errepikatuko du PPk.

Guk aspalditik «Estatutu gehiago» aldarrikatzen dugu, oraingo esparru juridiko-politikoa gaindituko duena. Gizarteko sektore inportante askok bestelako identifikazio politikoak dituzte, beraz, esparru zabalago eta goragoko batera egin behar dugu bide. PPk ez badu bide hori egin nahi, berak ikusiko du. Baina, eskuarki, esparru juridiko-politiko berrietatik kanpo geratzen diren alderdiak, gobernatu nahi dituzten lurralde politikoetatik kanpo geratzen badira, nekez edota gaizki gobernatzen dute. PPk ez zuen oraingo Espainiako esparru politikoa onartu 1989ra arte. Hamaika urtez ez zuen onartu eta 1996ra arte ez zuen gobernatu. PPk badu zer ikasia.

ETAk politikaz aritzeko unea heldu dela erabakitzea eta adieraztea, biolentziaren bidez ezin direla helburu politikoak lortu onartzea eta berauek alderdi politikoek akordatu behar dituztela. Hori da ETAk euskal gizarteari egin diezaiokeen mesede handiena.

Pentsatu nahi dut Batasunak ETAk armak laster entregatuko dituela pentsatzeko informazioa duela. Hori da bake eta normalizazioaren puzzlea osatzeko pieza nagusia, mugitu beharreko pieza.

Ez dakit batzuek zer esan nahi duten "erabakitzeko eskubidea" esaten dutenean, eta ez dakit premisa honekin "euskaldunok orain arte ez dugula ezer erabaki" esaten dutelako. Premisa hori ezin dut ontzat jo. "Erabakitzeko eskubidea" aldarrikatzen dutenek orain arte ezer ez dutela erabaki dirudi, eta euskaldunok gure eredu ekonomikoa eta fiskala hautatu genituen. Udalak, Diputazioak, Legebiltzarrak eta Europako ordezkariak hautatu ditugu. Gernikako Estatutua eta Konstituzioa bozkatu genituen. «Erabakitzeko eskubidea» ez dugula ezer erabaki premisarekin esaten bada, ez du berarekin bat egiten ahal.

Nik ez dut onartzen alderatze hori, ez dut ulertzen zergatik euskal herritarrok esan behar diogun bai edo ez Espainiako sezesioari. Ez dakit zein liburutan dagoen hori, badakit EAJren ideologian dagoela, baina ez dakit euskal gizarteari dagokion eskubidea den eta zergatik.

100 urte baino gehiago duen alderdi honek maximoen programa bat zuen: autodeterminazioa, errepublikaren irrika edota sozial alorreko aldarrikapenak biltzen zituena. Gizartearen elkarbizitza eta akordioa lortze bidean aldarrikapen asko alde batera utzi behar izan ditu ordea. Azken 30 urteotan mundua aldatu da, begi-bistakoa da. Euskal sozialismoa horretaz ohartu da, eta beste batzuk ere bai. Ea denok ohartzen garen -bakoitza bere neurrian eta moduan- eta denon artean moldatzen garen, adibidez, bakoitzak nahi duen euskalduna izaten erabaki dezan, gainerakoei ezer inposatu gabe.

PSOE lurraldearen eztabaida lantzen ari da, Zapateroren ekimenaren bidez Autonomia Erkidego garrantzitsuen esparru aldaketak aztertzen ari dira, Konstituzioaren sakoneko erreformak eskatzen dituena. Autonomia Estatutuak aldatu nahi dituztenek badute parte-hartzea, betiere Konstituzioaren mugak kontuan hartuta, erreformarako prozedurak errespetatuz, finean aldaketak alderdi politikoen adostasun handienarekin lor daitezen. Premisa horiekin, euskal nahiz espainol sozialismoak dena posible ikusten du. Katalunian arrazoi horien bidez erreformatzen ari da Estatutua, politika fiskal eta sozialen kudeatze eta hobetze beharrez aurrerapausoak ematen ari dira. Euskadin ere Gernikako Estatututik abiatuz, bide hori urratu genezake. Oraingo esparruak balio duela kontuan hartu behar baita.

Nik halaxe espero dut. Alderdiak esertzen badira Gernikako Estatutua gaindituko da, eta euskal auziari dagokionean, lanean arituz gero, akordioak ere lortu daitezke. Hitza eta lana dira bitartekoak.

PPkoengandik irainak ari dira barra-barra zabaltzen PSOEren aurka: hildakoak traizionatzen ari garela, ETAren postulatuei men egin diegula, Espainia apurtzen ari garela... 25 urte dituen alderdi batek 127 dituen beste bati horiek esatea! Zaplana eta Acevesek gogoratu beharko luketena da PSOEk bere hainbat kide lurperatu zituela PP izan baino lehenago. Dena den, ETAren terrorismoa gure bizitzatik desagertzen bada, Gernikako Estatutua Kataluniakoa bezala erreformatzen bada, PPk erabaki beharko du ea etorkizuneko politikaz kanpo geratu nahi duen. PPk belaunaldi aldaketa behar du, 2004ko martxoaren 11ko gezurrekin bizi direnek oso zaila dute etorkizunean politika egitea. Oraindik minduta daude hauteskundeak galdu zituztelako, boterea beraiena dela uste dute, iraganaren nostalgia bizi dute, ez dakite boterea erabakitzen duen jendearena dela. Ondo litzateke lider berriak hori aldatzen hastea, oraingoei garaia joan zaie-eta.