Erdi Aro arte borrero kargurik ez zegoen, Erdi Aro hasieran sortu zen funtzionario publiko horren figura eta batez ere Erdi Aro amaieran orokortu zen kargua gure herri eta hirietan. Borreroaren egitekoa zen justizia publikoak ezartzen zituen sententzia biolentoak betetzea: heriotza zigorra, mutilazioak, tortura, zigor kolpeak eta abar. Ez zuen egiteko gozoa borreroak alde horretatik, eta lanbide hark bere bizitza baldintzatzen zuen erabat, gizartearen aurrean oso gaizki ikusia baitzegoen lan hura. Azken finean, heriotzaren eszenifikazioan rol garrantzitsua zuen borreroak, baina protagonista nagusia hiltzera zihoan presoa zen.


Esan bezala, borreroarena zen ofizio guztietan gorrotatuena. Exekuzio bat zegoenean plazak eta merkatuak betetzen ziren borreroa lanean ikusteko; baina gizon hura urkamenditik jaitsi orduko denek bizkarra ematen zioten. Inork ez zuen traturik nahi torturatzen eta hiltzen eskuak ondu zituen zorigaiztoko gizaki harekin. Justizia publikoak beharrezkoa zuen borreroa, bere sententziak betearazteko, baina aldi berean mespretxatu egiten zuen. 1766an Esquilacheren bando famatua atera zenean, kapa luzea erabiltzeko debekatuz, borreroari bakarrik baimendu zioten kapa luze hura jartzea, jantzi horrek herritarrengan nolabaiteko errefusa izan zezan.

Ofizial publikoa izanagatik ere, erabat baztertua zegoen pertsonaia hau, baztertua eta diskriminatua. Esate baterako, taberna eta ostatuetan edalontzi propioa zuen. Bilbon, borreroak debekatua zuen erosi nahi zituen janariak eskuarekin seinalatzea, horretarako makila bat erabili behar zuen eta Baionan beste hainbeste pasatzen zen. Gizarteko sektore baztertuenen tankeran tratatzen zuten urkatzailea, gaitza balu bezala. Lanbide hark ohorea zikintzen zuen, arbuiatu egiten zuten horregatik, doilorrena eta zitaletan zitalena zen berentzako. Herri batean norbait exekutatu behar zutelako borreroa azaltzen zenean ateak ixten zizkioten. Herritarrak behartuta zeuden borreroari ostatu ematera, baina askok ez zuten horrelakorik nahi: Jaengo pregoilariak «alaba bat egoera ondratuan» zuela argudiatu zuen borreroari bere etxean sartzen ez uzteko. Zurrumurru batek zioen emakumeren bat haurdun zegoela borreroa azalduz gero «abortatu edo barruko haurra mugitu» egiten zitzaiola. Heriotzaren usaina jaio aurretik nabaritzen omen zioten nonbait.

Marjinazioak bizitza osoan segitzen zion borreroari, baita bizitza honetatik harantzago ere. Gasteizko kasua oso esanguratsua da. Gasteizen borreroaren hilobia beste hilobietatik aparte zegoen, San Vicente elizaren ondoan, hilerriko izkina batean. Eta sepultura beltza zen, harri beltzez egindakoa, jendeak jakin zezan bertan borrero bat zegoela lurperatuta.

Borrero edo urkatzaileari lotuta, bada beste lanbide ezagun bat, pregoilariarena. Erakunde ofizialen bandoak eta aginduak jakinarazteko arduraduna zen pregoilaria. Antzina, pregoilari eta borrero lanak pertsona berdinak egiten zituen, bi karguak bat ziren. Baina gerora bi lanbideak banandu egin ziren, batez ere pregoilariak ez zuelako borreroaren lanik egin nahi. Donostian Martin Azpeitikoa izeneko batek pregoilari kargua onartu zuen, baina borreroarena ez egiteko baldintza jarri zuen horretarako; handik denbora batera Donostiako kontseiluak preso batzuei zigor kolpeak ematera derrigortu zuen, borreroen gisan. Orduz geroztik zorigaitza etorri zitzaion Martin Azpeitikoari: «Herritarrek tratu sozialetik eta komunikaziotik baztertu eta saihestu egiten dute», dio Errege Katolikoen gutun batek. Izan ere, pregoilari honek Erregeengana jo zuen eskatzeko borrero izatera ez zezatela behartu eta arrazoia eman zioten: «Martin delakoak ez dezala borrero delako ofizioaren lanik egin», agindu zuten Errege boteretsuek.

Zenbat kobratzen zuen borreroak? Zer balio zuen hildako baten biziak? Edo bizirik zegoenaren heriotzak? Egia esan, borreroak beti kexatu ziren gutxi kobratzen zutelako, «gaizkien ikusitakoak eta gaizkien ordaindutakoak!» esan zuen behin Sevillako Audientziako borreroak, orain dela ez hainbeste.

Borreroak soldata bat jasotzen zuen kargu hura izateagatik. Baina soldata finkoa jasotzeaz gain, exekuzio bakoitzarengatik kobratzen zuen baita ere. Iruñean horrela zeuden zerbitzu partikular horren tarifak 1547an: lepoa mozteagatik dukado bat, urkatzeagatik florin bat, hanka edo eskua mozteagatik dukado erdi, eskua edo mingaina iltzatzeagatik berriz florin erdia; zigor kolpeak eman edo kondenatua «lotsa publikora» eramateagatik gutxiago kobratzen zuten. Lotsa publikoaren bidez kondenatutako pertsona jendaurrean umiliatzen zuten.

Horrela dio esaldi zaharrak. Zergatik baina? Jakina delako borreroak edo urkatzaileak behartsuen, gaizkileen eta lapurren artetik ateratzen zirela; sos batzuk irabazteko beste erremediorik izan ez eta gainera lanbide hori burutzeko odol hotza zutenen artetik, alegia. Horren atzean arazo bat ezkutatzen da: borreroarena egiteko prest zegoen jendea aurkitzeko zailtasuna. Inork, edo ia inork, ez zuen borrero izan nahi, kontuan izanda borreroek bizitza guztirako bazterketa soziala jasaten zutela.

Euskal Herritik igarotzen zen jendeari proposatzen zioten lan hori egiteko, erromesei adibidez. Beste batzuetan esklaboak izaten ziren alternatiba, beren askatasuna lortzeko aukera ematen zieten borreroarena egitearen truke. 1564an adibidez, Jorge Martines izeneko esklaboa izan zen borrero Gipuzkoan. Baina beste borrero bat bilatu zutenean alde egiteko esan zioten «eta hala nahi ez badu galeoitara bidali dezatela, eta han errezibitu nahi ez badute aska dezatela, baina hona bueltatzen bada berrehun azote jaso ditzala», ez zuen bere lana behar bezala egingo eta... Hala ere, beti ez zuten esklaboen, erromesen edo kanpoko borreroengana jo heriotza sententziak betetzeko. Bilbon bada pasarte bitxi eta harrigarri bat honen inguruan. Erdi Aroko azken mendean bandoen arteko borrokak ohikoak ziren Bilboko hirian, Gaztelako Erregeak Alfonso Fernandez de Leon Bilboko alkate jarri zuen arte, hark egin zituen bakeak. Zurbaran eta Legizamondarren arteko borroka batzuen ondorioz Santxo Lopez Markinakoa eta Otxoa Landaburukoa heriotzara kondenatu zituzten 1419an. Plaza Zaharra errito makabro hartarako prestatu eta urkamendia denen begi bistan jarri zuten, herritarrek lezioa ikas zezaten. Baina arazo bat suertatu zen, Legizamondarrek borreroa ikaratu zuten, ez zegoen borrerorik. Horren aurrean, Alfonso Fernandez alkateak, urkamendira igo eta bere eskuz moztu zien burua bi presoei, ikusle guztiak harri eta zur utzita. Alkate hark egin zituen bakeak bai.

Baina borreroak izan, izan dira Euskal Herriko historian. Juan Garmendiak horietako batzuk ezagutarazi dizkigu bere liburuan. Miguel Antzuola da horietako bat, 1554tik 1564a arte, hamar urte ibili zen «ofizial publiko» (borrero) eta Gipuzkoako Batzar Nagusiek zenbateko bat ordaintzen zioten bere karguagatik. Honi jarraitu zioten Pedro Croque, Alonso Morga edo Joanes Amezaga borreroek. Juan Sangele izeneko borrero frantses baten edo Joan Bautista turkiar kristautuaren berri ere ematen du Garmendia historialariak. Turkiar hori 1608an izan zen borrero eta kargu horretarako onartu zuten «gizon gaztea, prestua eta indartsua» zelako. Beste batzuetan borrero lana aitak semeari erakusten zion, ofizio bihurtuz. Parisen oso ezaguna zen Sanson familia, errespetu handikoa eta hainbat belaunalditan borrero izandakoa. Familia honetako kide batek hil zituen Luis XVI. erregea eta Maria Antonieta, Frantziar Iraultzaren garaian. Euskal Herrian Akoda familiaren kasua daukagu, Markinakoa (ikus 7. orrialdeko koadroa).

Heriotzak pertsona guztiak berdintzen omen gaitu, baina heriotza zigorrak ez ziren guztientzako berdinak, ezta gutxiago ere. Erdi Arotik atera berritan, presoa aitonen semea edo noblea bazen, lepoa mozten zioten labana batekin «bere arima haragitatik ateratzeko» edo «putzuratua» izaten zen (hankak eta eskuak lotu eta putzu batean ito). Baina presoa plebeioa baldin bazen, orduan urkatu egiten zuten. Beste heriotza mota batzuk ere bazeuden, sorginak adibidez, erre egiten zituzten, hura zen denetan heriotza ankerrena eta okerrena. Askotan, hildakoaren gorpua urkamendian uzten zuten hainbat egunetan, edo puskatan egin eta bide bazterretan jartzen zuten ikusgai, eskarmentu gisara. Horrelako astakeriak asko izaten ziren. Ajustiziatua pikota izeneko lekura eramaten zuten askotan; Euskal Herriko plazatan oraindik existitzen dira pikota horiek, batez ere Nafarroan. Harrizko zilindro moduko bat da eta bertan jartzen zituzten hildakoen gorpuak. Nahi gabe ere, heriotza festa haren lekuko bizia ahotan dabilkigu oraindik, zer esan nahi du bestela «zoaz pikutara!» esamoldeak?

1790ean Guillotin doktoreak makina zehatz eta bizkor bat proposatu zuen kondenatuak hiltzeko -egia esan, makina hura aspaldi asmatu zuten txinatarrek-. Frantziar Iraultzaren garaia zen, eta horrelako makina batek modernotasuna sinbolizatzen zuen. 1792an probatu zuten Jacques Pelletier-ekin, eta ordudanik gillotina behin eta berriz erabili zuten. Ipar Euskal Herria ez zen libratu metal hotz eta zorrotz hartatik. Hegoaldean berriz, garrotearen sistema nagusitu zen XVIII. mendean, 1809ko ediktu batek agindu zuen ordutik aurrera garrotea baino ez erabiltzeko, urka beharrean. Garrotea burdinazko tornikete bat zen, presoa zutabe bati lotu eta lepoa bihurritzen zioten tramankulu horren bidez. Oraintsu arte erabili izan da Espainian, 1978an heriotza zigorra abolitu zen arte.

Juan Diaz de Garaio izena aipatuz gero, seguruena oso gutxik ezagutuko dute, baina «Sakamantekas» esanda, oilo ipurdia jarriko litzaioke bat baino gehiagori. Euskal Herriko azkeneko exekuzio sonatuena, garrote bidez behintzat, pertsonaia honena izan zen, 1881. urtean, Gasteizen. Diaz de Garaiok hainbat emakume bortxatu eta hil zituen Araba inguruan eta horregatik kondenatu zuten heriotzara. Sententzia betetzeko Burgoseko borreroa ekarri zuten, Gregorio Mayoral. Mayoralek berrogei urte luzez bete zuen borrero kargua eta bere eskuz hil zituen 56 lagun. Famatu egin zen borrero hau eta hainbat idazleren inspirazio iturri ere izan zen. Burgoseko borrero honek exekutatu zuen Miguel Angiolillo anarkista Bergaran, Canovas del Castillo politikaria Arrasateko Santa Ageda bainuetxean hil zuena 1897an, «Hil da Canovas, joan da Canovas...» kantatu zuen gero gure Txirritak «...pikaro gaizki hazia!».

Espainian 36ko Gerraren ostean borrero promozio berri bat atera zen, baina Gerra osteko urte ilunetan fusilaketak ziren nagusi eta borrero berriek oso gutxitan jarri zuten praktikan beren «trebetasuna». Garrote bidezko azkeneko exekuzioak 1974an izan ziren, Salvador Puig Antich anarkista Bartzelonako presondegian hil zuten eta ordu berean, Jose Moreno izeneko Sevillako borreroak Heinz Chez alemaniarra hil zuen Tarragonan, garrotea erabiltzen ere ez zekiela, «nola funtzionatzen du honek?» galdetu omen zuen aparatua ikusitakoan