Fernando Maiora: «1815ean Artaxoako gazteria euskalduna zen»


2005eko maiatzaren 15an
Zerk bultzatu zaitu historia ikertzera?
Egiazalea naiz, eta gaur egun jende askok ez du egiarik esaten. Nafarroako gezurrezko historia ari zaizkigu kontatzen; artxibategietara etorri eta benetako historia atera beharra daukagu, Artaxoako eta Nafarroako historia ez da-eta 36ko uztailaren hemezortzian hasten. Ahalegin eta dirutza handia kostatzen zait niri hau egitea, baina ahal dudan guztietan etortzen naiz; ia-ia egunero, astelehenetik ostiralera.

Artaxoan euskara aspaldi galdu zela uste izan da. Zuk ustea ustela dela frogatu duzu...
Behin batean Ramon Armendariz «Mandingo»k, herriko batek, esan zidan «bazirela gutxienez 500 urte Artaxoan euskara galdu zela». Herritar gehien-gehienek gauza bera sinesten dute. Nik esan nion «Mandingo»ri, arrazoi zuela, Artaxoan euskaraz mintzo zirela duela 500 urte, duela 1.000 urte… baina baita duela 200 urte ere.

Nola hasi zinen lanean?
Hogei-bat urte izango nituen familiako arbola genealogikoa egiten hasi nintzelarik. Elizako artxibategietan ehunka euskal ezizen topatu nituen, baita denak altxatu ere, eder askoak dira anitz: Ezkonberria, Bizargorri, Mairuburu, Urdina, Gorria, Mutil Ederra, Tripazabal, Eztigrina, Gezurti, Kaskamotz, Buruzuri, Txulufrin, Borrokaria, Ardangrina... Artaxoako zenbait familiak mendeetan mantendu izan dute goitizena, gaur arte. Gero euskararekin zerikusia duten datu ehizan hasi nintzen buru-belarri eta udal artxibategian muturra sartu nuenean euskara solasten zutela frogatzen zuten agiriak topatu nituen. Prozesu juridiko-administratibo guztiak idatziz jaso dira Nafarroan XVI. mendeaz geroztik: senar-emazteen arteko ika-mikak, auzoen artekoak, lapurretak, labankadak, mozkorrek eragindako triskantzak, erailketak… horietan ibili naiz euskararen arrastoen peskizan.

Artaxoarrek izandako tira-biretatik aipa iezaguzu bat.
Euskararen aipamena topatu nuen lehena. Egundoko poza hartu nuen, aulkitik salto eta «ostia!» oihukatu nuen. Hura zoriona! Fotokopiatu eta emazteari erakutsi nion. 1687ko gertaera bat da. Dakigunez Artaxoako ostatu bateko jabea eta bere koinatua borrokan topatu eta banandu egin zituzten ostatuan zeudenek. Ostatuan ziren kanpotarretako batek, Juan Roman aragoarrak alkateari zin egin zion berak ez zekiela zergatik ari ziren borrokan, «…por que no entiende basquenze y todo lo ablavan en esta lengua…».

Euskararen albiste berriagoak ere topatu dituzu ezta?
Bai, 1815eko abuztuan, Mendigorriako festetan liskarra izan zuten artaxoarrek bertakoekin. Hainbesteko zalaparta eta iskanbila ibili zuten, ezen batzuek zekorrek ihes egin zutela uste izan baitzuten. Artaxoarrek elkar hartu zuten eta borrokan aritu ziren Mendigorriakoen eta Ziraukiko bateon baten kontra. Hau da Mendigorriako amona baten lekukotza: «…a la salida del pueblo obserbo que un tropel de jentes hiban corriendo hablando en Bazcuen que por no entender el idioma no sabe lo que decian…y se dezia que dichos sujetos que corrian eran de Artajona que habian emprendido una camorra con los de Zirauqui». Liskarrean aritu ziren 42 artaxoarretatik gehienak hogei urteren bueltan zebiltzan gazteak ziren. 1815ean herriko gazteria euskalduna zen, eta euskaldun hil zen, gaiztakeriatan ibili zen haietako azkena 1876an.

Garaiko bizimoduaz anitz erakusten al dute prozesuek?
Dudarik-eta ez. Mendigorriako liskarren harira Gil Linares epaileak nafarroi buruz idatzi zituenak egundokoak dira. Baltasar Garzón ekartzen dit gogora. Gaur egun auto horrek barregura ematen du; orduko auzipetuei ez zien grazia zipitzik egingo.
Bestalde, agiriek erakusten dute garaiko artaxoarrek herriari eta hizkuntzari zioten maitasuna ikaragarria zela. 1790ean Artaxoako udalak, txandroek »jauntxo esaten diezue Gipuzkoan», elizak eta herriko ilustratuak bat egin eta erdi ezkutuka idatzia bidali zioten Espainiako erregeri orduko eskribaua ordezkatu ziezaieten. Eskribau berria nor nahi zuten ere jarri zuten: "…Rafael de Ororbia (…) escribano real que se alla a residencia en los valles de Amescua, es el mas proporcionado para (…) dar ebasion a las escrituras y dilixencias que ocurran a los vecinos y no puede desenpeñarlas dicho Nuin (eskribau zaharra) ya que el enunciado Ororbia como natibo de esta referida villa, posee la lengua bascongada, que es la que comunmente se usa en la misma…".

Nola liteke XIX. mendeko hondarrera arte euskaldunak izan diren herrian, jendeak euskara duela 500 urteko kontua dela pentsatzea?
Agintariek, berezko Nafarroaren aurka, sustatutako ahanztura eta baztertzeak ekarri du hori. Joan Amezkoara, han uzkurrak dira euskararekiko: eta bertako agureen aiton-amonak euskaldunak ziren.

Ikerketan zein zailtasun izan dituzu?
Milaka agiri aztertu ditut, dozena-erdi artxibategitan. Agiritegietako langile askok lagundu didate baina beste askok ahal izan duten eragozpen guztiak jarri dizkidate, alukeria mordo bat. UPNren esku dagoen Artaxoako udalak, adibidez, artxibategia ikertzeko araudi berria atera zuen. Ordurako, zorionez, han egin beharreko handi-aurkiak eginak nituen. Baina hemendik aurrera inor joan ez dadin atera dute lege berria. Gaur egun ostegunetan baino ez dute zabaltzen udal artxibategia eta gainera kobratu egiten dute.
Laguntza ere izan dut, zorretan nago Rafael Carasatorre Vidaurre etxarriarrarekin. Maisua da niretzat.

Nola izan da argitaratzea?
Iazko udaberrian hasi nintzen liburua kaleratzeko laguntza bila. Artaxoako udalak lagunduko zidala agindu eta gero gutuna bidali zidan esanaz hogeita bost liburu erosiko zizkidatela inprimategiko prezioan. Duintasunagatik, ez nien onartu eskaintza. Artaxoako Nekazal Kooperatibaren aurrezki kutxa izan da diruz pixka bat lagundu nauen erakunde bakarra. Dena dela liburua kalean bada, Nafarroa kanpoko pertsona batzuei esker da. Euren izenak ez esateko eskatu didate, baina beraiei zor diet liburua argitaratzea. Pare bat argitaletxerekin solastu nintzen baina eskatzen zizkidaten baldintzak ikusita neronek argitaratzea erabaki nuen, eta iazko abuztuaren azkenetan izan nuen esku artean.

Jose Maria Jimeno Jurio artaxoarra zen, harremanik ba al zenuten?
Izango ez nuen ba. Hark bazekien zokomiran ibiltzen nintzela baina ez askoz gehiago. Nik oso ingurukoei baino ez nien azaldu zertan ari nintzen, isilpean gorde dut egiten nuena. Izan ere artxibategietara zertara joaten nintzen jakiten bazuten lehendik jartzen zizkidaten trabak handituko zizkidaten beldur nintzen.

Letra larriz idatzitako kultura eta ingurumari akademikotik kanpokoa izan arren, euskararen historiografia goitik behera astindu duzu Artaxoan euskarak XX. mendearen atariraino iraun zuela frogatuz. Zer sentitzen duzu?
Ahal izan dudana baino ez dut egin nik. Artxibategietan paper zahar artean bila jarraituko dut, ea Nafarroako historia hobeto ezagutzeko zerbait topatzen dudan.

Artaxoako euskararen bi ezaugarri (Aitor Arana, idazlea eta hiztegigilea)

Artaxoako euskarazko zazpi esaldi dira Fernando Maiora jaunak, agiri zaharren mendeetako hauts artetik berreskuratu dituenak. Asko ez badira ere, hizkuntz balio handikoak zaizkigu, orain arte herri honek euskaraz eskain zezakeen guztia (eta ez zen gutxi) bere toponimia euskalduna eta bertako gaztelanian gordetako euskal hitzak baitziren, XX. mendearen hasieran bertako azken euskaldunak hil eta gero.

Esaldiok erakusten dituzten Artaxoako euskararen bi ezaugarri ikusiko ditugu hemen.

Aditz laguntzaileari dagokionez, NOR-NORI-NORK paradigmako forma bat irakur daiteke: "erran diaizudala", garai batean egun baino hedatuagoa zen "derauzut" formaren eratorria dena.

Erakusleen alorrean, hiketan jaso den "ator gona" aginduaren barruan "hona" erakuslea g protetikorekin ikus daiteke. Aurkikuntza honek honelako erakusleen isoglosen eremua zabaldu digu, orain arte arrastorik ere ez baikeneukan Artaxoan halakorik esaten zenik, gaur egun Aezkoan esaten den bezala, eta garai batean Itzarbeibarren, Eguesibarren, Erroibarren, eta Artzibarren esaten zela dokumentaturik dagoen bezala.


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude