Pentsatzen genuelako Nafarroan metatu behar zela abertzaleen indarra, ez barreiatu botoak koalizio edo alderdi desberdinen bitartez. Agian akatsa izan zen pentsatzea koalizioek beti indartzen gaituztela. Batzutan 2 gehi 2 ez dute 4 egiten. Koalizioren bat osatzen duten alderdietako alde bateko eta besteko muturrek ez baitiote elkarri botoa eman nahi. Gaur egun hori oso kontuan izaten da horrelako elkartasunak egiterakoan, EA eta EAJren artekoan, esate baterako. Horrek ez du esan nahi abertzaleen arteko elkarkidetza ezinezkoa denik, baina koalizioak osatzeko ikertu behar dugu ea galtzen dena irabazten dena baino gehiago ote den. Orduan ez genuen zalantzarik izan, egia esan, ez genuen horrelako eztabaidetan sartu nahi. Nafarroak abertzaletasunaren ikuspegitik eskaintzen zuen alderik ahulena zela medio, indarrak batzea eskatzen zigun. Ez zuen emaitza oso onik eman. Kalean nazionalismoa oso aktiboa zelako, euskaraz gero eta gehiago egiten zelako, abertzaletasuna zegoen baino indartsuagotzat jotzen genuen.

Bai eta garrantzi oso handikoa izan zen, nahiz eta orduan kritika larriak jaso, sozialistekin elkarrekin senatura joateko egindako paktua. Ez zen bakarrik Hauteskunde Koalizioa, zeren horren bitartez Hegoaldeko Euskadiren lurralde batasunaren aldeko jarrera sozialista indartu zen. Eta horrek Euskal Estatutuaren aldeko kanpaina bateratuak ekarri zituen. Are eta gehiago, alderdi sozialistak, lehen hauteskundeak burutu eta gero, D'Hondt legea zela medio, ikusi zuenean Nafarroan eskuma garaile atera zela, jarraitu zuen parte hartzen Euskal Parlamentarien Asanbladan. Horretan lehendakaria Manuel Irujo zen, baina idazkaria Gabriel Urralburu genuen. Eta horrek nirekin batera Euskal Estatutuaren aldeko kanpaina egin zuen Nafarroan zehar. Ordurako Nafarroa erregimen aurreautonomikotik kanpo zegoen, baina sozialistak gurekin genituen. Nik beti esan dut, nahiz eta zenbait sektore abertzalek koalizio hori gogorki kritikatu, lurralde batasunera izan den hurbilketa errealista bakarra izan zela.

Beste garai batzuk ziren eta orduan, esaten den bezala, "lo vasco vendía": euskalduna, euskaltzalea izatea oso ongi ikusita zegoen. Euskaltasuna aurrerakoitasunaren seinale zen. Juan Iglesias, PSEko lehendakari eta erbestean zegoen Eusko Jaurlaritzaren partaidea, nik negar egiten ikusi nuen, sozialista nafarren zatiketaren berri izan zuen unean. Nafarroa eta gainerako euskal herrialdeen arteko sinbiosian alderdi sozialista barneratuta zegoen. Baina lehendabiziko hauteskundeetatik aurrera hasi ziren pentsatzen ez zela hain errentagarria jarrera horri eustea. Haustura askoz beranduago burutu bazuten ere, orduan hainbat esparrutan hasi ziren gauzak birpentsatzen. Gogoan dut, behin Aizpunek mehatxu gisa erran zidala: "Itxaron, laster etorriko da gure ofentsiba". Horrekin aurre egin nahi zion kaleetan euskaltasunaren eta nazionalismoaren aldeko giro horri. Uste dut eraso horrek eragina izan zuela PSOEren baitan zeuden sektore beldurtiengan. Horiek hasi ziren kontuan hartzen errentagarriagoa izan zitekeela diskurtso navarrista, euskal nazionalismoaren aurkakoa hain zuzen ere. Hori bultzatzeko, beranduago, hainbat buruzagi sozialista, Arbeloa eta enparauek, haustura bultzatu zuten. Oroitzen naiz, hori gauzatzear zegoelarik, Benegasek deitu zidala hala edo nolako irtenbidea bilatzeko. Nik konfederazioaren ideia luzatu nion, eta hor ibili ziren PSEko buruzagiak nafarren zatiketa saihestu nahian, baina alferrik. Rubialek berak, sentimendu abertzalerik ez izan arren, Eusko Kontseilu Nagusiaren lehendakaritza utzi zuenean, Nafarroa aipatu zuen, minez eta bihotzez, euskal lurralde guztien arteko anaitasuna goraipatzeko. Baina azken finean, oportunismo politikoa eta hauteskunde kalkuluak nagusitu ziren.

Egia esateko, UCD, hor azaldu ziren erabakiak zirela eta, zatitu zen. Horrek frogatzen du UCDkoek ez zituztela maite. Hortik abiatu zen UPN alderdia eta orduan eztabaidatzen ari zen Konstituzioan baita aurreautonomikoan ere, hori izan zen era gogorrenez eztabaidatu zen gaia. 4. xedapen iragankorra ordukoa dugu. Azkenean onartu behar izan zuten Nafarroan burutu behar zen erreferendumean, gehiengoa nahikoa izanen zela eta errepika zitekeela beste legislatura batean. Batzuentzat, hori guztia izugarrizko amore ematea zen baina, UCDren haustura ekarri zuen. Egun, batzuk hasi dira kezkatzen entzun dutelako Nafarroak eta gainontzeko euskal lurraldeek bat egiteko dugun lanabes konstituzional hori desager daitekeela. Xedapen hori negoziatu genuenok neurri batean kontsola gaitezke, zeren errealitate nafarra ez genuen oso aldekoa eta boluntarismoa oso ongi dago, baina politikan zaila dena ez da zer egin beharra dagoen esatea, hori bera nola lortzen den baizik.
Baina Konstituzioko xedapen hori sekula ez zen martxan jarri...
Zegoen UCDrekin lortu zena lortzea oso zaila izan zen. Gainera Nafarroan gauzak zeuden bezala, hori zen egin behar zena, bagenekielako Estatuko ezkerrarekin gehiengoa genuela. Horrek esan nahi du bideragarria zela. Baina zori historiko eskasa izan dugu. Estraineko hauteskundeetan, D'Hondt legea indarrean egonen ez balitz, proportziozko botoekin ordezkaritza izango genukeen Aurreautonomiko delakoan. Baina D'Hondt legeak gehiengoa eskuindarrei eman zien. Gero, 4. xedapen horren arabera, alderdi sozialistarekin batera gehiengoa genuen Parlamentuan. Oroitzen naiz orduko grafittietaz, «37-33» zenbakiekin, gure garaipena iragartzen zuten horietaz. Baina orduan PSOEk bizkarra eman zigun. Historiak horrelako jokaldi maltzurrak egiten dizkigu, baina hori izan da Hego Euskadiko lurraldetasunaren arazora izan den hurbilketa errealista bakarra. Negoziazioa oso latza izan zen eta alderdi garrantzitsuenak hor buru-belarri sartu ginen, Nafarroako ikuspegiak alde batetik edo bestetik defenditzeko. Gero jarrerek eta erabakiek alderdi horietan eragin eta ondorio desberdinak izan zituzten. UCDn harlauza izanen balitz erori zen eta alderdia puskatu zen; PSOEk, aldakortasunaren bertute edo akatsa duelako, ez zuen ondorio handirik jasan eta EAJren kasuan, indarrez eta meritu handiz lortutako bide politikotzat jo zuten.

Bai, eztabaida hori ardura politikoak genituenon artean egin genuen. Ikusten ari ginelako Aurreautonomia banatuta eta gero Estatutu aldendua gorpuzten ari zela. Oso gogoan genuen Nafarroarik gabeko autonomia egiten ari ginela baina bestetik, zer egin behar genuen. Dena geldiarazi? Gainontzeko Euskal Herria geldiarazi? Zegoen kinka larrian egonda? Orduan pentsatu genuen, "Etxea" ahal genuen tokitik bederen sostengatu behar genuela. Geunden egoeran beste mende laurden bat jarraituz gero, euskara hilik edukiko genuke, ogasunezko espoliazioa egiten ziguten, krisian zegoen industria, ordenu publikoaren egoera larria zen. Hori guztia ikusita, noski, gaur gertatzen den legez, ezin genuen gelditu, nahiz eta erritmo desberdinak izan. Horri lotuta, orduan eta orain esaten duguna hauxe da: edozein esparru politiko prestatzerakoan, egon beharko luke aukera euskal lurraldeek bat egiteko. Eta kontuz! Zeren, gaur egun, iragartzen dituzten erreforma konstituzionalekin batera, gure aurka doan erreformaren bat sar dezakete.

Jakina denez, negoziazioa EAJk eta UCDk burutu genuen. Horretarako batzorde tekniko-politiko bat osatu genuen eta noiz behinka Benegas eta Onaindia jakinaren gainean jartzen genituen. Horiek beti, bereziki Onaindiak, bere adostasuna adierazi ziguten, batzuetan guk genituen jarreren azpitik joz. Batzorde horretatik aparte, Suarezek eta biok landu genituen gai zailenak. Eta benetan, zail-zaila izan zen. Entzutekoak ziren, Ibañez Freirek edo Otero Novasek zituzten kontzeptuak. Hor Suarez, PCEren legalizazioan egin zuen bezala, bere alderdikideak baino aurrerago zihoan. Agian bere iragan politikoaz erredimitu nahian... Beste batekin, Calvo Sotelo beldurtiarekin, esate baterako, Estatutuak ez zuen aurrera egingo. Estatutuaren mugak primeran ezagutzen genituen baita ongi definitu gabeko arloak ere. Irakurketa murriztailea izan zezaketen, baina era berean, borondate politikoa izanez gero, zabal zitezkeenak ziren. 25 urte beranduago, beste testuinguru bat dugu eta abileziarekin jokatu behar dugulakoan nago. Estatutua, alde batetik desbalorizatzen badute eta orduan sinatu zen oinarrizko konpromisoa ez bada betetzen, arrazoi gehiago ditugu ordukoa birplanteatzeko, gaur egiten ari den legez.

Ezezko jarrera, gaur egun datorkigun sektore berdinetik zetorrela. Oso mingarria zen baina garai hartan, boluntarismoz beteta, guk nahi genituzkeen goi mailako helburuetara, hots, lurralde batasunera, autodeterminazio eskubidera eta independentziara joatea ezinezkoa zen. Nik uste dut urrunen iritsi gintezkeen lekura iritsi ginela. Kontuan izan aurrez aurre genuela Estatuko betiko mentalitate jakobinoa, ezkerreko sektoretan ere oso errotuta zegoena, eta gertu, zain, indar erreakzionario dezente. Zoritxarrez ez genuen erabaki, behar bezala, lurraldetasunaren auzian. Hori konponduta egonez gero, autogobernuaren mailak ekinez gaindituko genituzke. Ez zen posible izan eta jarraitu beharko dugu lurra lantzen, egun batean uzta hartzeko... baina orduan. Askatze bidean dauden herri guztiek honako arazo hau dute aurrean: pragmatismoaren marra non jarri.